SABAHATTİN ŞEN İLE

Ö N S Ö Z

Özellikle yaptığım resim çalışmalarıma ilişkin bir öykü oluşturacak, o resmin ne anlama geldiğini belirten, çalışırken neleri düşündüğümü anlatan, duygularımı sergileyen, buna benzer açıklamalar yapmadım ve yapılmasına da karşı çıktım. Kişinin kendi çalışmasını övmesi gibi gelir bana ve hiç hoş karşılamıyorum. Bir ara kendimi çok zor günler olarak düşündüğüm bir günde bir çalışma yaparken duygularımı da yazma kararı aldım. O an, resim çalışırken içimden geçenleri belli bir ölçüde dile getirerek ortaya çıkan resmin evreleridir, yazdıklarım. Bir belge olsun ve çalışırken nelerin yaşandığı da bilinsin istedim. Çalışmanın hiçbir biçimde açıklaması değil. Bir çalışma oluşurken onunla birlikte yaşananlar, duygular ve iç benliği saran karmaşıklıklar önemliydi.

Sanat bir başkaldırının güzelliklerle var edilmiş üst düzeydeki yaratıcı dilidir. Ben de böyle bir çalışmaya sorunlardan kaynaklanan bir başkaldırıyla başladım. Sanatsal bir çalışma eğlencenin bir parçası değildir. İçsel birikimlerin yarattığı duygusal sıkıştırmalarla ortaya konulan yaratıcı çalışmalardır. 

2010 yılında bir ameliyat sonrası Kasım ayında ameliyat sonrası sağaltım dediğimiz küre (sağlık tesisi) gönderildim. Oldukça sıkıntılı ve yaşamsal belirsizlikleri kapsayan bir dönemdi. Her anın umutsuzluğa kaydığı ince bir çizgi üzerinde olumsuzlukları yok etme yorgunluğu içerisinde bulunulan bir dönem. Almanya’nın Wuppertal kentine bağlı çok büyük bir yerdi. Çok sayıda ve çok farklı sağlık nedenleriyle gelenlerle doluydu. Orada beş hafta kalmam kararlaştırıldı. Tek bir odada yalnız kalıyordum. Olanakları oldukça çok olan ve koşulları da çok iyi olan bir yerdi. Bu süre içerisinde resim de çalışabileceğimi düşündüm. Buna göre hazırlıklı gittim. Resimler yapabilme olanağı buldum. Yaşamımın bir gün kaldığını da bilsem umudum ve yaşamı değerlendirme gücümün yok olmasını istemem. Ameliyat sonrası bir sağaltımı yaşadığım için onun etkisini de içeren duyguları yaşamaktaydım. Bir çalışma anımı yazarak her şeyden önce kendi kendimin belgesi olmak istedim. Yazdıklarım bir çalışmamın sanatsal değerlendirmesi değil. Başkaldırıların çizgi ver renklere bürünmüş bir bölümü diyebiliriz.

Çalışma yaparken beni alıp götüren sayısız dalga ve dalgalanmalardır, çalışmayı taşıyıp bir sonuca ulaştıran… Çalışmalarımda duygulara ve dalgalanmalara dayalı her an değişimler yerini almaya çalışır. Nerdeyse nereye doğru gittiğimi gerçekten bilemem. Sanırım çalışmanın en gizemli ve bilinmesi gereken özelliği budur.  Bu resimde beni anlatıma zorlayan duygularımın baskısını aşmak istediysem de bastıramadım. Burada bir resmi anlatmaktan çok onun iç baskısı üzerinde durmayı yeğledim. Elbette buraya gelişin önemli nedenlerinin kaldırılamayacak ağırlıktaki baskısı yeni bir boyutun dayanılmaz oluşumunun kaçınılmaz sonucuyla karşı karşıya kaldığınızı anlıyorsunuz.  Beyninizdeki mantıkla birlikte olmadığınız böyle bir anda yeni bir yapılanmanın kaçınılmaz bir yerleşim gücünün gerçekleştiğini duyumsuyor insan. Kür denilen bir sağaltım yerinde kendi başınıza bir odadasınız. Çevresi ormanlık, ağaçlık ve tepelerin derelere indiği yükseltilerin doğasındasınız. Oda tertemiz ve bakımlı. İstediğiniz an açıp izleyeceğiniz bir televizyon, banyo ve tuvalet, dolaplar. Dışarıya bakan, balkonlu aydınlık bir oda… Böyle bir ortamda bir resim oluşurken bir resim yapmayı aşan duyguların etkisi altındasınızdır. Yürüyüş yapmanız ilk hafta yirmi dakikayla sınırlı. Daha sonraki haftalarda  onar dakika onar dakika arttırılıyor. Bu da beni sanatın içinden aşırı derecede dışa vurarak fırlayan duygularımın başka bir anlatım boyutuna ulaşan etkisi altında bırakıyordu. Bir anlatıma zorlayan gerçekle karşı karşıya bırakan dalgalardı. Her ne denli anlamanın çok uzağında olsam da benliğimin içinden duyguların cımbızıyla çekebildiklerimin ne derece yeterli olacağını bilemiyorum. Kimi zaman uyuşturulmadan kerpetenle çekilen bir dişin verdiği gibi acılarla dolu olacağını duyumsayabiliyorum. O resme baktıkça böyle bir acıyla doluyor her yanım. Neremin dayanılmaz acılarla boğuştuğunuda saptayamıyorum. Sorun, bir resim yapmaktan başka hiçbir şey istemediğim  bir anın dürtüsüydü.

Çok özel, kendine özgü bir bilinmezliğin içinden geçtiğim kavram beni bir çıkışa zorladı. Yazıya dökerek de yazı yoluyla sanatsal bir resim oluşturmanın örnek olması açısından sakıncasız bir deneyimdi. Bilinen anlatımlardan uzak ve her zamanki gibi benim de sınırlarımın ötesine giden bir anlatımla, özgürlüğün karşı olduğu sınırlamalara, sözcüklerle engel olabileceğim kanısına vardım. Öykülerle yazarın bizi bilinmezliklerle belirsiz duygularımıza sürüklemesi gerçeğini yaşarız. Sanatın dili ister görsel, ister yazınsal isterse işitsel olsun varılan yer bilinmezliklerde duyguların yeniden görünmezliğe giden gizemli biçimlendirilmesidir. Onu nasıl böyle bir duruma getirdiğinizi bilemezsiniz. Bu bağlamda en azından çalışma anlayışıma uygun bir örnek oluşturulmasını istedim. Yaşarken kendi ağzımdan ve düşünceme dayalı bir belgenin kendi gerçeğimin daha iyi anlaşılacağını ve anlaşılan bir yeri nasıl bulup bulamadığı üzerinde iyi bir çalışma olacağını düşündüm. Gerçek anlamda bunu oluşturan çalışma sürecinin anlaşılır yerini bulacağı gerçeğini de göz ardı etmeme gereğini duydum. Hem görsel hem yazınsallık bir arada.  Bir ayrıcalığın, özel bir konumun yaşam için çok büyük bir önem taşıdığını biliyorum. Bu nedenle bu ayrıcalığı kullanmak çok şey kazandırabilir. Çok şey de yitirilebilir. İlkeleri aşan bir yerde olunmadığının bilincinin yitiklere olanak vermeyeceğini biliyorum. 

Öncelikle sözünü ettiğim bu resimdeki güzelduyu anlayışındaki sanat değeri açısından ele alındığında yaptığım diğer resimlerdeki gibi sanatsal değerlerden hiçbir ödün verilmemiştir. Renklerin yüklendiği anlamlar var olsa da orada olan kırmızı her şeyden önce resmin içinde bir renktir. Bir rengin sağladığı anlatım olanakların anlatıma katkısının ne olması gerekiyorsa dengesi ve ilişkileri uyumlu bir dilin öğesi olmuştur. Sıcak renk olma özelliğiyle anlatıma kattığı güç onunla birlikte olan diğer renklerle bir yer edinme duygusuyla etkileyiciliğin içinde bir dengeyi oluşturmaktadır. Diğer renklerin tümün sanatsal değerlerin anlatımını güçlendiren alanlarda yer almaları ölçüsünde bölünmelere, kaynaşmalara, erimelere uğramıştır. Anlatımın zorladığı konular, düşünceler içeriğe yeğlenmemiş ve harcanmamıştır çünkü duyguların yaratıcı öğelerle birleşmesi her şeyi gözle görünenin dışında görünmez boyutlarda sınırlamalara o sonsuzlukta engel olmaktadır. Yaşamdan kaynaklanan acıların, öfkelerin, kinlerin, öç alma duygularının yok olmasını, çirkinlikten evrensel güzelliğe ulaşması ancak evrensel değerlerle uyum sağlamasıyla elde edilebilir. Geriye duyguların sözle dökülmesinin yaşama sürüklenmesi kalır. Çirkinliklerin, hainliklerin, iğrençliklerin, bölünmüşlüğün, kişilik bozulmuşluğun iç içe girdiği bir dünyada duyguların gücü resim olarak karşımıza çıkar. Kırmızı sıcak bir renk olma özelliğinden canlılığı, yaşamın temizliğine, ezilmişliğin, aşağılanmanın, kirletilmek istemenin boyutuyla duygularımızda bizi kıskıvrak bağlayarak her kişiye özgü boyutlarda sınırsızlaşır. Kendinizle hesaplaşarak sanatla bir çözüme ulaşırsınız. 

Anlatımın en etkili bölümünü oluşturan köşegen koyu bir leke yaşamın iyi ve kötü yönünü birleştirerek sıcak ve soğuk renkler arasında dışa vurucu çarpıcı bir alana dönüşür. Renklerle yaşam bağlantısı kırmızıyı yakıcı yok edici diye düşünene karşın orada var gücüyle yaşamsal bir anlatımın akışıyla bağlantı kurmaya çalışmıştır. Yanan bir insan mı, yıkılan bir kötülük mü, kendini kirlilikten uzaklaştırmaya çalışan bir renk mi? Neden kırmızı ve sıcak bir renk? Duygulara ve sanatsal taslara bakıldığında belki hiç biri değil. Resim dilindeyse hepsi olabilir. İşte bu resmin kendi içindeki sarmal varsıllığı da burada. Kim bilir, yaşam dünya ve evren kaç kez turlanmıştır, kesinlikle bilinmez. Diğer resimlerimdeki sarmallıktan ne ileride ne de geridedir. Bir an, bir çıkmazın yanardağ gibi basınç oluşturmasıyla dile getirmeyi bir patlama olarak görmemden başka bir durum yok ortada. İnsandaki kişilik bozulmalarının, dengesizliklerinin, duyarsızlıklarının yarattığı sorunlar öyle bir anda patlayacak noktaya ulaşıyor ki insanın dayanacak gücünü aşıyor. Duygular hepsine kafa tutuyor. Kapaklar açılıveriyor. Bir resimle de onun etkileri çizgilere, renklere, biçimlerin derinlikte yoğunlaşmasına, içten dışa dıştan içe giden karmaşık duyguların burgacında nereye gittiğini belli etmeyen sanatsal bir görüntüye bürünüyor. 

Bu patlamaya yol açan etmenlerin dile getirilmesiyle o basıncın itici gücünün neden dayanılmaz noktaya ulaştığı da anlaşılır. 

Benim yapmak istediğim de bu. 

Yaşamın yanardağ ağzı. 

Cennet, cehennem karışımı…

G İ R İ Ş

Grafik çalışmalarının iç içe girmiş sarmal yaşamından her insan kendine göre birçok anlamlar çıkarabiliyor. Kafasında sorular ve çözümler oluşuyor. Duygularıyla bir başına kalıyor. Onunla oynaşmayla, dertleşmeyle, duygularıyla yüz yüze gelmeyle o an kendini yaşıyor. Kendisi olmaya çalışarak yalınlaşmayla iç içelik başlıyor. Kişi kendisiyle yoğunlaştıkça yoğunlaşıyor. Her çizgide binlerce resim anlarla, anılarla buluşuyor. Yalnız başınıza bulunduğunuz bir oda ve geçmişinizi de birlikte getirdiğiniz bir yaşamla başbaşasınız. Bulunduğunuz konumda insanlaşamamış insanların seni patlama noktasına getiren korkunçluğuna bir çözüm aramakla karşı karşıya bırakıyor. Ne sonu, ne başı, ne de ortası belli olmayan bir uzamda cehennem sıcağından beter yandığını duyumsuyorsun. Yaşamımda çizgi, çizdiğim kalem ilk kez parmaklarımda kasınç yarattı. Sol elimle açtım parmaklarım. Bir süre çalıştığımın da ayrımında olamadım. Açılmayan parmaklarımın arasında kaldı kalem. Kendimi nasıl unuttuğumu hiç anımsayamıyorum. Bir yığın gel-gitlerle boğuşunca sonradan bunların neler olduğunu toparlama olanağı olmuyor. Bir gerilimden çıkmış gibi…

Düşüncelere nasıl daldım, çalışmaya nasıl başladım ayırımında değilim. Bir resme ilişkin benim yapacağım açıklamalar insanları bu yalınlaşmalardan ve kendi duygularından uzaklaştırarak sanatın vermek istediği duyarlılığı da vermekten uzaklaştırmamalı. Bu nedenle ben resimler ve sanat yapıtlarına ilişkin sanatçıların açıklama yapmalarının anlatılan noktalarda bir yer belirlemesine karşıyım. Yukarıdaki resim gerçekten benim için öylesine özel bir konum, öylesine özel oluşum ve öylesine benim özdeşliğimle çok bireysel bir yoğunluk kazandı ki bu konumu korumanın tek yolunun kendim için kendi adıma açıklama yapmak gibi çok özel bir anın varlığını benden öteye giden akışını yansıtmak zorunluluğunu duydum.  İçinde bulunduğum sıkıntının etkisi olabilir. Kimi zaman bir yazı, bir görsel etki yaratacak sanatsal bir düzeyin kendisi olur. Bu yazı her ne denli resimle özdeşleşse de bir başına görsel bir yapıt olma gücünü de gösterir.

Nasıl desem, nasıl anlatsam deme kolaylığından uzaklaştığım bir günümde o denli çok şey söyleyip o denli çok düşündüm ki bu resme sığdırmamın olanağı yok. Her şeye karşın sığdırılamayanlarla birlikte yürüdü çalışma. Her önüne gelene çarpa çarpa, okşaya okşaya. Resimdekiler resmin dışındaki sonsuzluktan gelip sonsuzluktaki bilinmezliğe giriyor. Kalabalıklar yalnızlaşıyor, yalnızlıklar kalabalıklaşıyor. Alabildiğine özgürce bir sonsuzluk. Gerçekten altından kalkamayacağım birikmiş acılarımın üstündeki yükün yıllardır benden alıp götüremediği, kine, nefrete, öç almaya gitmeden içimde yapılanan sonsuz güzellikteki özgürleşmenin bilinmezliklerindeki tek bir yaprağına zarar verecek her türlü kötü duygulardan arınmışlığın altında kötülüklerin var olmasını hiç bir zaman istemedim. Her şeyi iyi duyguların yüreğine oturtmak gerekiyor. Bunların hiç de kolay olmadığını en başından bilmek ve nerede olduğumu anlamak yetiyor. 

Yaşamınızda çok yitiklere katlanmadan güzelliklere varılamıyor. Her kötülüğün ve değer bilmezliğin altından kendinizdeki özgünlüğünüzün ışıldayan onuru çıkıyor. Yıllarını kine, nefrete, öfkeye ve öç almaya dönüşecek duygulara kaptıranların, yaşamını gereksiz yere zehirleyenlerin yarattığı yıkımlar bir resme dağ oldu, orman oldu, ırmak oldu, gökyüzü oldu, bulut oldu, kurtlar, kuzular, kuşlar oldu. Yer yarıldı, gök katlandı, güneş dört bir yandan doğup battı. Aydınlığın özgüveni çizgilerin oylumlarıyla kaynaştı. Tüm bu duyularla çalışma yapmaya kalkmanın güçlüğü öylesine ağır ki! Bu ağırlığı yok etmeden yaşamında kötülüklere, düşmanlıklara sürükleyen etkilerden kurtulmak ve arınmışlıkla bir resme başlamak değeri bulunmaz bir ayrıcalıktır. Daha önce var etmeye çalıştığım bir insan onuruyla süslenmiş bir dünyayı kurdurmayanların, insanın usu almaz saldırılarının yıkımlarına dayanmak kolay olmasa da dayanmış olmak engellerden korkusunu yok ediyordu. Doğurgan bir dünyaya kavuşuyor avuçlarını, yıkılmaz umutlara dönüşüp çoğalıyorlar. Ucu erinçliğe bağlanan ezgilemsel bir ses kaynıyor.   Renkler ve çizgiler birdenbire iyimserlik döşeniyor çünkü kendi benliğinin kopmaz bir parçası olan sevginin en üst düzeydeki oluşumunun duru sularında her kötülüğe dayanmış ve bir türlü kurutulamamıştı. Kendinizden koparılacak bu derece yaşamsal önemdeki bir güzelliği yıkan ve talan edilecek değer de yoktu. Sonsuzlukta insan yüreğinin acıları, dayanılmaz olumsuzlukların yıkımlarını taşımak sorunuyla karşı karşıya kaldığı açmazların yansıması oldu. Evrensel bir anlatıma dönüşerek tüm umutsuzluklara karşı direnen bir akarsu oluştu. İnsanı ayakta tutan binlerce yıllık uykudan uyanan bir yanardağın binlerce derecelik biriken ateşinin dışa vurumu çıktı ortaya. Duygularımda beni benden çok ötelere alıp götürdüğünü, sonunda gidebileceğim en uç noktanın "ben" olduğumu anladım. Kendimden öteye gidişin olmadığı gerçeğini yaşadım. Kurumuş yapraklar altından yeniden yeşermek gibi. Sağaltımın tasaları umutsuzluğun önünü kıran özgüvene koyuldu. Her şeyin bilinmezliği içinde bir sağaltım da olsa bilinmezlikleri olumsuzluk ve can sıkıcı şeylerden uzaklaştırmaya çalışıyorum. Çizgi ve renklerin bana ve iyimser olmama gereksinimi var. 

Bir yapıtı oluşturan, sanata giden kılcal damarların neler olduğu anlaşılmadıkça yapıta ilişkin söylenenler çok ama çok eksik kalır. Kendi gizeminizde kendinizin gizemisiniz. Elbette o yolun tek yolcusu çalışmayı yapanın kendisidir. Yalnızlıklarda tüm yalnızlığını yitirdiği anlardır. Yaşarken dillendirdiği bir öz benliktir. Duyguların birçok etmenlerden etkilenerek yoğrulması, biçimlenmesi ve özgün bir sanat değerine ulaşmasının geçirdiği aşamalar, duyguların serüvenleri, tüm gücüyle vuran dalgaları, içinde bulunulan koşulları, olanaksızlıkların, umutsuzlukların altında yatan gerçeklerin yakamızdan düşmemesinin yarattığı etmenleri bilmeden yapıtın en derinine inmek olanaklı değil. Sanatsal değerlerin yapısını anlamakla anlatım olanaklarının şaşırtıcılıklarını saptamak yapıtın güzelduyusuna kapılmamıza yetiyor gerçekten. Diğer yandan o yapıtla sanatçının kişiliğini derin duygulara sürükleyen çok küçük bir kıvılcım bir bakarsın deler geçer, param parça eder, ışınlayıp görünmez kılar. Varlıkla yokluk birbirine dolaşır, tüm sesleri susturan bir vınlamayla sersemleştirir. Çığlıklaşır sevinç coşkusuyla, her şey bir anda yıkılır bir sözle. 

Katılıklar böylece kendi içinde yumuşayan parçaların bütünlüğüne dönüşüyor. Bilinmeyen bir yerden bilinmeyen başka bir yere taşınıyorsunuz. Orası neresidir, bilemiyorsunuz. Bildiğiniz tek şey yaşamın sizinle daha ötelere doğru yıkımlara karşı giden adımlarıydı. Çizgilerle kurgulamalar içinde kalıyorsunuz. Neredesiniz, dünya nerede, insanlar ve yaşanmışlıklar neden yabancılaştıran çağrışımlara dönüştürdü? Kim bilir her an yeniden doğuşlarla iç içe bir an. Çizgilerin içinde kendinize başkalaşıyorsunuz. Hiç yaşamamış gibi yaşamın istenmeyenlerinden kopmuş bir parçasınız. 

Klinikteki ortamda kendimle çok uzun bir süre baş başa kalmamın içten içe, derinden derine bana saplanıp saplanıp çıkan bir söz dayanılmaz derecede hiç istemediğim derecede her şeyimi alıp götürecek büyük bir nefretin kapısını çalınca onu durdurmak ve yok etmekle kendimi kurtaracağımı anlamama neden oldu.  Canından çok sevdiğin kişi ve kişilerin yaşamına ve yüreğine verdiklerinin tümünü hiçe sayarcasına ameliyattan sonraki öldürücü sözlerin yok edici etkisini de olması gerekenin çok ötelerinde duyumsuyor insan. Oysa şu an çalışmanın içine can sıkıcılığı sokmakla çalışmayı yok etmek arasında bir fark yok. Güzel söz ve içtenliklerin de değeri olağan zamanınkinin çok üstündedir. Öylesine korkunçluklardan çekip çıkardıklarınıza uzattığınız ellerinizin kimsesiz kalması ağır çekimlerden kurtuluyordu. Bir değer ancak kendine eş bir değerle ölçülür; değersizliklerle değil. “Değerlerde kal” diyor resim. Yerinizi belirlemenin ayakta duruşunu yakalamış oluyorsunuz. Klinikteki o günümde her şeyi çok daha başka bir etki altında duyumsadım.  Haksızlıkları hiç bir zaman içime sindirememenin verdiği acılarla karşı kötü sözlere boğuşacak gücünüz kalmaz. Öylesine çok sayıda kişinin kendini ve iyilik bilmezliklerini yaşadım ki onlara karşı aldırmazlıkla atlatmıştım o saldırıları. Olumlu ya da olumsuz bir yaşanmışlığın boğuşmasını bu kez atlatmak yerine uzaklaştırıyorsunuz. Yakınınızda hiçbir işi yok. Kendi yanlışlarını sana, bana, ona yükleyenlerin çok uzağında olmanız gerektiği kararını daha kolay veriyorsunuz. Zamanla anlaşılır ve düzelir dediklerini çok şeyi darmadağın eden bir söz karşısında elimiz kolumuz bağlı kalabiliyordu. Takılıp da sözün ne olduğunu bile anımsamak istemiyorum. Çalışmanın çizgilerini onun yapısına uygun duyarlılıklarla yönlendirmek gerekmekte. Kızgınlık yaratan hiçbir şeyi etkili kılmamak gerekiyor. Birike birike bu görüntüleme ulaştı yeniden kendime dönmek. Her nedense bir ameliyatın üstüne iyileşme süreci içinde olumsuzluklar daha çok saldırgan oluyordu. Her şeyin geçici olduğu düşüncesi saldırıları sürekli savuşturuyordu ama yorucu da oluyordu. Yorgunluksuz başarı yoktur. 

Yalnızlık, yarışanı olmayan bir koşudur.

Sanata baktığımızda tam anlamıyla bir başına yapılan bir yarıştır. Tüm yarışlardan daha yorucudur çünkü insanın kendisiyle yarıştığı en zor yarış sanattır. Yarışan en güçlü rakiptir. Yeryüzünden bundan daha güçlü bir rakip yoktur. Kendisiyle yarışamayanlarsa sanattan kopmuş olanlardır. Onlardan her türlü kötülük beklenir. Kendi başarısızlıklarının acısını başkalarından çıkarmaya kalkarlar. Çoğu kendisinden olmayan yollara saparlar. Ondan bundan, çalıp çırparak koşanların arasına katılırlar. Oysa hiçbir hızları ve sanat izleri yoktur. Böylece çalışmayı daha da özgünleşen bir yola sürüklüyorum. Kendimle yarış güçleniyor. Tam anlamıyla içine daldığım neredeyse gezindiğim bu çalışma anındaki gel-gitler sarmal çizgilerle her anki duyguları sektirmeden oluşturuyordu. Kimi yerde koyu, kimi yerde açık ve kimi yerdeyse yoğunlaşan biçimler yaşanmışlıktaki parçalananlara ayak uyduruyordu. Nasıl olduğunu bilemediğim derinliklerde tuttuğum kalem parmaklarıma sürekli yapışıyordu. Yapıştığının da ayırımında olmadığımı çalışmaya ara verdiğimde anlıyordum. Hiç zamanım kalmamış gibi çalışmaya bir türlü anlam da veremiyordum. Bugüne dek de sabırsızlığımın yanıtını bulmuş değilim. Kahve içerek çalışmama ortak olur diye düşündüm. Çok sıcaktı kahvem. Çalışmadan gözümü kaldırdığımda hiç içilmeden soğumuş. Bir an varken, bir an birden bire yok oluyorum. Neredeyse yaşadığıma inanamayacağım.

Birçok zaman yorgunluğumun geçmeyeceğini düşündüğüm sorunların içine düştüğüm olmuştur. Canım hiçbir şey yapmak istemez, o anlar. Yarışanımı yitirmiş bir yarışçı olurum. Her şeye kızgınlığım varmış gibi olurum. Oysa nasıl oluyorsa oluyor bu kendime karşı bir kızgınlığımdır. Başımı ellerimin arasına alırım. Hiçbir şey düşünmek istemem. Bu kez dalgınlığın bedensel ve zihinsel sanatı başlar. Sanata da kafa tutarım ve tüm kızgınlığımı ona yüklerim, acısını sanattan çıkarmaya çalışırım. “Ben bir daha resim yapmak istemiyorum” diye çığlıklar yollarım beynime. Çözümsüzlüğün tam orta yerinde yaşam bitmişçesine kendi varlığıma da kötü sözler söylerim çünkü insanlık, uygarlık ve sanat yolunda hızlı ilerleyemiyor. Nedenlerine gücüm yetmediğinedir bir bakıma, kızgınlığım. O denli çok sayıda çalışma yaptım ve başka sanatçılar da o denli çok çalışmalar yaptı ki insanlık olması gerekenin çok gerisinde kalıyor. Elden hiçbir şey de gelmiyor. Ağır bir sorumluluk altında ezilen siz oluyorsunuz. Sanat çalışmalarıyla sanatçılar gerekenin çok üzerinde görevlerini yapsa da bir tıkanıklığın olduğunu görüyorlar. Sanatçılar her çağda yanlış giden bir şeyler olduğunun her zaman ayırımında olmuşlardır. 

Binlerce yıldan beri dünyanın yanlış yönetildiğini ve yanlış bir yerde olduğunu bilmekte sanatçılar. Yaşadığım yıllarda da durum değişmiyor. Sanatçıyı düşman bilir kimileri. Özellikle de politikanın önde gelenleri. İkinci Dünya Savaşı’nda savaşı çıkaranların nefret ve yok etmek istediği insanlar sanatçılardı. Düşündükçe bana arada böyle bir bıkkınlık geliveriyor. İnsanlığın mağara devrinde yapılan resimler döneminde kalmasının daha iyi olacağını düşünüyorsunuz. Birden bire Avustralya yerlileri Aborjinleri düşünüyorum. On binlerce yıl mağara dönemindeki insanlar gibi yaşamışlar, doğayla barışık ve birlikte mutlu kalmışlar. İngilizler o toprakları ellerine geçirdiğinde çoluk çocuk, kadın, yaşlı dinlemeden işkencelerle öldürülerek soyları yok edilmeye çalışılmış. İşin en alçakçasıysa bunu uygarlık adına yapmışlar!  On binlerce yıl bu insanların kendi yaşamlarında ve toplumlarında yaptığı kötülüklerin toplamı İngilizlerin bir günde yaptıklarının milyonda biri değildir. Kim bu İngilizlerden uygarlık istedi ki? Kayalara çizdikleri resimlerle uygarlığın erişemeyeceğinden çok üstün bir mutlulukları vardı. Günümüz insanı o mutluluğu bir türlü yakalayamıyor. Bu, ilkel diye nitelenen insanların mutluluğunun yanında bizim uygarlık dediğimiz; insanı köleleştiren, sömüren, kişiliksizleştiren, işine gelmeyenleri de öldüren anlayış uyduruk bir düşünce olarak kalıyor. Çizgilerim kendimize acımayla karışıyor birden bire. Eller kollar kavuşmalara uzanıyor.

Sonra Kızılderililere kayıp gidiyorum. Elli milyonu uygarlık ve din adına öldürüldü. Öldürenlere karşı hiçbir suçları yoktu. Tek suçlu onları öldürerek yurtlarına, altınlarına el koymak isteyen canilerdi. O canilik insan içselliğinde duyuncu yok etmişse bir daha onu on binlerce yıllık doğallığına kavuşturma olanağı yok edilmiş olur. Bu nedenledir ki dünya savaşlardan gözünü açamıyor. Yok edilen Aztekler, Mayalar, İnkalar… 

Nereden girdim birden bire buraya? Çizgiler derinleşiyor. Resmin her yanına dağılacak gibi. Resim tekdüzeliğe gidiyor çünkü kafamın içindeki olumsuzluklar beni tekdüzeliğe götürüyor. Oysa ben içinde bulunduğum konumda yaşam için buradayım. Her şeye karşın yaşam ve nefes almanın güzellikleriyleyiz. Kötülüklere egemen olan güzelliklerle yaşamayı gelecek kuşaklara aktarmalıyız. Resim birden yumuşamayla sertleşme arasında kalıyor. Keskinlikler azalarak duyarlılık yapısına doğru yürüyor. Biliyorum ki bu çalışma da diğerleri gibi hiçbir zaman bitmeyecek. Bitmemişlikleri başka çalışmalara aktaracak.

Bildiğim tek bir şey vardır, yaşıyorum ve bu yaşam her koşulda sürmek zorundadır.  Yaşamın dışında bir çözüm düşünülmemektedir. Böylece toparlanıveririm. Çalışmalar kendi özüyle birlikte yürümeye başlar. Kızgınlığım kötülüklere ve insanlık dışı söz ve davranışlaradır, yaşama karşı değildir, kesinlikle… Çalışırken de yaşamın ve yaşamın içinde kopmaz bir parça olurum. Yaşarken bir şeyler yapılır ve yapılacak çok şey vardır. Yaşamaktan bıktığımı hiçbir zaman dememişimdir. Yaşamak nasılsa bir gün benden kopacak. Kendime sanatsal çalışmalarla boşuna bıktığımı anlatacağım. Ölümsüzlükte onunla yarışmış olacağım. Ne denli yaşarsan o denli kendin ve sanat olursun. Yaşamın hakkını vermek, kullanmak gerek. O an o yorgunluğun bir yere bağlanması da gerek. Bu çalışmanın arkası gelecek demektir. Acısını kendimden çıkarmak yerine yorgunluğa yüklediğimi bilirim. Başım ellerimin arasında yorgun düşünce boş durmanın bir şey kazandırmayacağını anlarım. Elimi görüntüleme sürmeyeceğim sözünü etmemişim gibi birdenbire kendimi resim uğraşı içinde bulurum. Resim mi yapıyorum, kendimle kavga mı ediyorum? Nereden geldim çizerken, elimde kalem ve boyayla..? Kafam bu tür sorunlarla uğraşırken ne zaman döndüm ben bu çalışmaya? Zamana öylesine bilinmezlikler girmiş ki zamanın dışına nasıl çıktığımı, içine nasıl girdiğimi bilemiyorum. Dinlenmek için müzik dinliyordum. Kahve koydum yeniden kendime. Birden bire müzik yok olmuş. Kahve yine soğumuş. Kahveyi ağzıma bir yudum alır almaz resim beni kendine çekiyor. Eksiklikler zaman vermiyor, anında giderilmek istiyor. Varlık yokluk duygusu yine beliriveriyor. Zamanın neresindeyim? Her zaman hep de böyle oluyor. Kendim olduğumu da anlamam, şaşırırım.     Neyi yaptığımın ayırımında da değilim. Salt çalışıyorum, boyuyorum ve çiziyorum... 

Ben çizgilerin arkasından gitmiyorum. Çizgiler bir şeyin arkasından gidiyor. O an belirleyemiyorum. Düşünceleri çizgilerle mi yoğuruyorum? Benden öte bir şey… Kafamın ellerimin arasında neden yorulduğunu anlarım. Oysa dinlenecektim. Beni yoran dış dünyaya sanatı da sokmaya çalışmanın hiçbir etkisinin olmadığı ortaya çıkar. Kendimi toparlarsam resim yitik olur. Başımın yorgunluğu kendime dönmek için yeni yaratımların içine ayırımına varmadan gömülmüş olmamdandır. Düşünmeye gerek kalmadan yeni çalışmalara dalış yapmam yaratımların dayanılmaz baskısından başka bir şey değildir. Gülerim kendi durumuma, alay ederim kendimle… Tam bu anlarda ya bağlamayı ya da gitarı alırım elime. Daha birkaç şey çalmadan çalışmanın bir yeri kendine çeker beni. Barışırım yorgunluğumla.

İnsan için her şeyden önce en önemlisi yaşam ve yaşam hakkının birlikteliğidir. “Yaşam olmazsa sanat olmaz, yaşam varken sanatsız olmaz”. Bizleri sanata götüren, sanata taşıyan yaşamdır. Yaşamım ve insan olabilmenin bilinmezliklerini ortaya çıkaran inceliklerdir. Bir yapıtın ortaya çıkışını sağlayan yaşam içindeki duygu birikimlerinin insandan insana değişen kendine özgü soyut bir süzgeçten geçerek yeni bir anlatıma dönüşümüdür. Her insan içindeki duygularını anlatım dillerinden birini kullanarak anlatabilme yeteneğinde değildir. Benim anlatma istediğim resim salt resmin boyutları içinde kalarak anlatıldığında onu oluşturan etmenleri yok saymış olur. Onun kendine özgü derinliğini görmezlikten gelemeyiz. Gerçekleri oluşturan içyapıdır. Bir çiçeği köksüz ve gövdesiz düşünemezsiniz. Çiçek açan, meyve veren ağaçları da öyle… Kendime göre bir anlatım söz konusu olunca kendi yaptığım bir çalışmayı tüm boyutları ve duygularıyla ele almayı doğru buluyorum. Yine de tümünü anlatabilmenin olanaksızlığını unutmamak gerek. Böyle bir açıklama birçok önemli noktalardan biri bence. Ne denli uzun sürerse sürsün anlatabileceğim denli anlatmayı yeğliyorum. Beğenilsin ya da beğenilmesin, yeter ki sanatsal bir sorun olmasın. Benim açımdan benden sanata ilişkin bir anlatım kalacak, geleceğe… Kalıp kalmayacağını da bilmiyorum. İyi gitmeyen çok şey var. Dünya insan olanlarla değil, insanlıktan çıkmış acımasızlarca yönetiliyor. 

Çalışma sanata ilişkin vurgulamalarla kendi kendini de eleştirip yönlendiriyor. Sanata daha da sımsıkı sarılmaktan kurtuluş yok. Bunlar geleceğe kalmasa ne olur? Böylece sanatla bir özdeşleşme varlığını ortaya koyuyor. Çıkarsız ve bencil duygulardan temizlenmiş. Kendi açımdan hiçbir şey olmaz. Yaşamanın değerini sanatsal çalışmalarla ortaya koymuş olmak yeter. Olan şeyin tüm bunlarla sen olduğunu anlarsın. Bunları resmin dışında düşünüp duyumsadığımı sanarak başıboş olduğumu düşünürken çalışmayı sürdürdüğümün ayırımına varıyorum.  Özgünlükteki öz benlik sınırsızca özgürleşiyor. Sanatsal anlatımımın dışında hiçbir şeye bağlı ve sorumlu olmadan çalışma sürüyor. Kendime var olmayı sürdürüyorum. Her sanatçı yaşamı boyunca kendine yapar sanatını. Onun kendi varlığının temeli budur. Var gücüyle sanatı kendi özüyle bağdaştırmış olması bir yaşama değer. Öldükten sonraysa her yapıt toplumun malıdır. İster alır, ister atar…

Başımı kaldırdığımda bu kez resimle konuşuyorum. Her şeyi gözden geçiriyorum. Bir varmış, bir yokmuş. 

Bir rengin sağladığı anlatım olanaklarının anlatıma katkısının ne olması gerekiyorsa dengesi ve ilişkileri uyumlu bir dilin sanatsal yapısı o öğelerle gerçekleştirilmiştir. Resmi ikiye bölen koyu leke başlangıçta hiç düşünülmemişti. İnsanın zorlandığı bir anda saniyelerle ölçülemeyecek bir zaman diliminin yaşandığının ayrımına çok sonraları varıyorsunuz. Bir an yapılan iyiliklerin kötülüksüz kalmadığı bir düşünce çemberine takılıyorum. En yakınındakinin başkalarının da acımasızca arkadan vurmuş olması resme bir koyuluğun girmesine neden oluyor. Çabuk uyanıyorum ve oradan uzaklaşıyorum. Her ne olduysa oldu, o koyuluk gerekiyordu. Aydınlık olması gerekenleri aydınlatıyordu. Kötülüklere orada yapıcı bir görev yüklüyorum. Anlatımı güçlendirecek bir çözümün yarattığı doğaçlamanın arkasında yaşanan beyinsel kargaşanın bilinmeyen düşünsel boyutunda gelip geçen binlerce olgunun duygulara boyun eğmesi sonucunda birden bire oluşan anlatımla karşı karşıya kalıyorsunuz. Beklenmedik anda beklenmedik bir soyut güce dönüşüyor. Anlatılamayacak derinliklerde anlatımlar oluşuyor. Bir saniyeyi bile doldurmayan sürede kendinize geldiğinizde nelerin kafanızda yeniden yaşayıp sizi bir anlatıma ulaştırdığını yıllar boyunca düşünseniz sonunu bulamazsınız. Ne olup bittiğini ne ben çözebiliyorum ne us, ne de mantık çözebilir. 

Bir sanat yapıtının ortaya çıkmasından başka bir çözümün olmadığını yapılanı görünce anlıyorsunuz. Nedenini, niçinini kendinize sorduğunuzda o an çalışamıyorsunuz, her şey birdenbire kalakalıyor. Duygular mantıkla yer değiştiriyor. Çalışamıyorsunuz. Somutlaştığınızın ayırımına varıyorsunuz. Sanatsal bir anlatımdan ayrıldığınızı duyumsuyorsunuz. O kırmızı neden oraya konuldu sorusuna yanıt aradığınızda bulamıyorsunuz. Onun sıcak renk olma özelliğiyle anlatıma kattığı güç onunla birlikte olan diğer renklerle bir yer edinme duygusuyla etkileyiciliğin içinde bir dengeyi oluşturup oluşturmadığından öteye gidemiyorsunuz. “Ne yaptığımı bilseydim, yapmazdım” noktasındasınız çünkü baştan hiçbir şey oluşturmadan bir çalışmanın içine girerek kendinizi aşma yarışı başlatmış oluyorsunuz. Çalışmanın başlangıcına uzanıyorum. Başlarken bir tasarım oluşturup oluşturmadığıma dönüyorum. Başlangıçta bir tasarım oluşturduğumda o tasarımı çalışmaya aktarmıyorum. Oluşan zaten oluşmuş. Çalışmaya aktardığımda hiçbir ilginçliği, coşkusu, duyarlılığı ve özgünlüğü kalmıyor. Bu nedenle bir hiçliğin oluşması duygusuyla çalışma ilerliyor. Böylece özgür ve özgünlük engelsiz yol alıyor. Diğer yandan bir tasarım söz konusu olduğunda tasarımı aktaran bir hamal olarak görüyorum kendimi. Bana, kişinin kendi kendine, kendinin kölesi oluyormuş gibi geliyor. Kimi zaman belli bir yerden başladığımda sorun yaşamayacağımı da biliyorum. Çalışırken her an beni çalkalayan oradan oraya savuran gel-gitler hiç beklenmeyen bir yerden çıkış yapacaktır. Çalışma her zaman başlı başına büyük bir serüvene dönüşür. Yeni ve bilinmeyen yerlerde olmak istiyorum. Bir bakarsınız renklerin tümün sanatsal değerlerin anlatımını güçlendiren alanlarda yer almaları ölçüsünde bölünmelere, kaynaşmalara, erimelere, öne çıkmalar ve gerilemelere uğramıştır. Anlatımın zorladığı konuların, düşüncelerin içeriğine yeğlenmemiş ve harcanmamıştır çünkü duyguların yaratıcı öğelerle birleşmesi her şeyi gözle görünenin dışında görünmez boyutlarda sınırlamalara,  o sonsuzlukta engel olmaktadır. 

Sorunların olduğu bir dünyada yaşıyoruz. Tüm bu sorunlar belli zaman ve yerlerde herkese ulaşmaktadır. Başkaları gibi ben de bunlardan payını alanlardanım. Yaşamdan kaynaklanan acıların, öfkelerin, kinlerin, öç alma duygularının yok olmasını, kötülüklerden ve çirkinlikten evrensel güzelliğe ulaşması ancak evrensel değerlerlerle uyum sağlamasıyla elde edilebilir. Yaşama mutluluğunu kötülükleri eritmeye çalışmakla bulabiliyorsunuz. Bir sanat yapıtı her türlü kötülükten arınmış yüce bir değerdir. Boşboğazlık yapa yapa kötü bir çalışmanın içindeki kötülükleri yok edemezsiniz. Bir yapıt yalan söylemez. Boşboğazlık yapanlar yalan söyler. Bunun anlamanın en kestirme yolu bana göre sanatın kendisidir. Düşüncenizin karşılığını alsanız da nasıl alındığını bir türlü açıklayamıyor olsanız da derinde bir mutluluğun yattığını sezinleyebiliyorsunuz. Böylesine içinden çıkılmaz karma karışıklığından sizi sanata ulaştıran duygularınızın her şeyi nasıl süzgeçten geçirdiğini çalışma sonuca varınca anlıyorsunuz. Çoğu zaman bir ses patlar yüreğinizin bilinmedik yerlerinde: “Bunu ben mi yaptım? Niye yaptım? Nasıl yaptım anlayamıyorum!…” Birden bire erinçleşen bedeninizde geriye duyguların sözle dökülmesinin yaşama sürüklenmesi kalır. Çirkinliklerin, hainliklerin, iyilik bilmezliğin, kötülüklerin, iğrençliklerin, kişilik bölünmüşlüğünün, bozulmuşluğunun, parçalanmışlığının, ruhsal dengesizliklerin, acımasızlığın, katliamların, anlama ve algılama yetersizliğinin, bencilliğin,  iç içe girdiği sorunlar yaratan korkunçluklar karşımıza çıkar. Kafanızda nasıl yoğunlaştığını bilemediğiniz sorunların çözümünü aramak, onların bulaşmasından sakınmanın sizi nereye sürükleyeceğini de bilemezsiniz. Güzel olan ne varsa toplamaya çalışırsınız. Bunlar yaşamın öz benliğindeki yapı harçlarıdır. Bildiğiniz anlamında somutlaştığınızda her şey kaskatı kesilir. Beyninizin sağ yanında akışını sürdüren duygular devinimsiz kalır. Aradığınız soyut yoklara karışır. Beynin sağ yanı zamanı, biçimi, her şeyin birbirine bağlı mantıklı özelliğini, boyutları, ölçüleri yerli yerine gerçek boyutlarını oluşturmaz. İmgesel bir yaratıcı yaşam biçimidir. Çok güzel kokan bir çiçeğin kokusunu kesinlikle betimleyemezsiniz. Onun size verdiği kokunun yarattığı bir etkiyi yaşarsınız. Sanatın da kullandığı böyle bir dildir. Sözün tamamını hiç bir zaman söylemez.

Etkiler, her şeyi bilinenden çok başka biçim ve boyutlara dönüştürür. Orada her şey duyguların egemenliği altındadır. Bu nedenle ne, nereye, nasıl gidiyor daha neler yapmalı gibi sorulara yanıt bulamazsınız. Bulmak istediğinizde sağ beyin devreden çıkar, sol beyine geçer. Orada da sanatın uzağında kalakalırsınız çünkü sol beyin biçimlendiremediği her şeyi sağ beyine anında atarak kendinden uzaklaştırır ve yük edinmez. Sol beynin biçimleyici, mantıkla açıklayıcı, matematiksel, bilimsel kavrama gücüyle sanatsal duyarlılığa yanıt veremez. Sağ beyin tüm gerçekleri karma karışık düşlere, düşlemlere dönüştüren bir güçtür. Ön lob da son karar yeri… 

Karabasandan tutun da mutluluk veren her şey bir dolanımın içindedir. Uçları açık ve devinimli. Düşler akıl ve mantığın değil, duyguların karmaşıklığıdır. Her an birbiriyle kaynak yapabilir. Acılarla tatlılar gibi çelişkilerin, zıtlıkların, mantık dışılıkların gerçek dışı birlikteliği kaçınılmazdır. Burada zaman, yer, boyut ve biçimlendirme kavramlarının mantık tarayıcılığıyla işe yaramadığı görülür. Sizi zorlayan ezici duygunun çekirdeği sağ beyindedir, kısacık ve sonsuzlaşmanın özüyle.  Çalışma kendi içinde tam bir uyum sağlama aşaması içine girmemiş oldu. Düşüncelere gömülü beyinsel bir yoğunluk ele aldığı hiçbir şeyi yansıtmaya zorlamaz. Duygularımızın bir nesne oluşturacak sınırları yoktur. Nesnelliklerin sınırlarını yok eder. Kimi yerde oluşan çizgiler beni de aşıyor. Bu noktada erinçleşiyorum… Kendimi bilmediğim bir yaratıcılıkta ilerliyor görüyorum. Başarmaksa daha da ileri gitmekten kaynaklanıyor. Kopmaya zaman ayıramıyorum. Kahvem yine soğuyor.   

Kırmızı sıcak bir renk olma özelliğinden canlılığı, yaşamın temizliğine, ezilmişliğin, aşağılanmanın, kirletilmek istemenin boyutuyla duygularımızda bizi kıskıvrak bağlayarak her kişiye özgü boyutlarda sınırsızlaşır. Bir yüzeyin tek bir renge boyanması rengi o yüzeyin sınırları içinde tutmaya gücü yetmez. Oraya bakanın o rengi nasıl duyumsayacağı düşünülecek olursa insanın etkilenmesi oranında renk özgürleşir. Her şey gerçek yerini ve gücünü özgürlükte bulur. Gökyüzünün maviliği bir sonsuzluktur bakışlarımızda. Kimi zaman nasıl oluyorsa gökyüzünü kıpkırmızı gördüğümüz de olur. Onu nasıl bir yere yerleştirdiğimizi bilemeyiz. Bir noktaya dönüştürsek de sonsuzluğunu yenemeyiz. Sonsuzluğu küçücük bir noktadan görmeye başlarız. Duyumsamadan uzak bakışlarla gördüğümüz birçok renk, renk bile olmayabilir. Boyanmış bilmem kaç metre karelik bir yüzeydir resimdeki… 

Anlatımın en güçlü bölümünü oluşturan köşegen koyu bir leke yaşamın iyi ve kötü yönünü birleştirerek sıcak ve soğuk renkler arasında dışa vurucu çarpıcı bir alana dönüşür. Hepsi bu mu, diye sorulduğunda başlangıcı bu, derim. Neyi, nasıl, ne derinlikte anlatır? İçindeki çizgilere baktıkça o anki boyutunuzu yitirmeniz hiç de zor olmaz. Ben çizip koyulaştırırken gerçekten sınırı olan bir boyut, bir yüzey düşünmedim. Kaç milyon ışık yılı aldığımı bilebilseydim, ama bilemezdim. Bilmek de istemedim. İstemem de… Anlatımın yaratıcı gücünün önü kesilmemeli. Gidiş, sonsuz olmalı. Varlarla yokların bir çarpışmasını biliyorum o an, az da olsa. Neyi geriye ve ileriye alıyor? O an ne bir ölçüsü ne de bir biçisi vardır. Renklerle yaşam bağlantısında kırmızıyı yakıcı, yok edici diye düşünenlere karşın orada var gücüyle yaşamsal bir anlatımın öne çıkan akışına katılım sağladığı anlaşılmalı. Bir kapı bir başka kapıyı açmaya yönelmeli. Bir iç serüvenin bilinmeyenlerdeki yolculuğu bence. Yanan bir insan mı, yıkılan bir kötülük mü, kendini kirlilikten uzaklaştırmaya çalışan süzgün bir renk mi? Hiçbir zaman somutlaşmayacak koca bir  boşluk…

“Neden kırmızı ve sıcak bir renk"? Yine çalışmaya girişivermişim. Kırmızı nasıl oldu da böyle çekici oldu. Odaklaşmanın devinimcisi oluverdi. Nedenini bilmesem daha iyi. Bilmek istesem de bilemem. Bu daha da iyi. Keçeli kalem boya akıtıyor. Parmaklarıma bulaşıyor. Kâğıt mendille silmeye çalışıyorum kalem ve parmaklarımı… Kâğıt mendil bana yeni şeyler fısıldıyor. 

Günün birinde onu da ele alacağıma söz veriyorum. Duygulara ve sanatsal tasalara bakıldığında anlatmaya çalışılanların belki hiç biri olmadığı bilinmeli. Resim dilinde her şey olabilir. Kâğıt mendildeki boya ve renkler kendiliğinden oylumlaşıveriyor, birden… Resimdeki oylumlaşan çizgilerle bağlantı kuruluveriyor. İşte bu resmin kendi içindeki sarmal varsıllığı da burada. Kendi dışına sıçrayıveriyor. O sarmallığın duygularını yaşadığımı bilsem de belirleyici hiçbir şeyin olmadığını yaşadım. Süreklilik, süreklilik ve hiçbir zaman bitmeyen bir süreklilik, yaratıcılığı besliyor. Devinimsizliği yakalamak istemiyorsunuz, yok etmek istiyorsunuz. Yarı baygınlıktan uyandığınızda kendinizden uzaklaşma endişesi, anlatıma zorluyor. Bitmemişlik duygusu beni bitirinceye dek yol almamı söylüyor. Her bitişin yeni bir başlangıç olduğunu bildiğimden o anın gelmesinden korkmuyorum. Bu resmin de diğer resimdeki sarmallıktan ne ileride ne de geride olmadığını biliyorum. Bir an, bir çıkmazın buhar yoğunluğu gibi basınç oluşturmasıyla bir patlamayı yaşamamdan başka bir durum yok ortada. Patlamanın gücünü ne anladım ne de anlayabilirdim. 

Çalışmayı sürdürüyorum ve kafam durmadan sorgulamada: İnsandaki kişilik bozulmasının, ikiyüzlülüğünün, dengesizliğinin, duyarsızlığın, iyilik bilmezliğin yarattığı sorunlar öyle bir anda patlayacak noktaya ulaşıyor ki insanın dayanacak gücünü baskı altına alarak çözümler üretmeye, kim bilir belki de kurtulmaya zorluyor çünkü sağaltımdaki durumum kötülüklerin yenilmesini istiyor. Bu nedenle henüz düzgün bir gelişmenin başlangıcı içindeki sağlık durumu eğlenceli gelmiyor. Beni o güne dek sımsıkı tutan duygularımın tutulamayacağı ana vardığını, engel olamayacağımı bir anlık sezinlediğimi anımsıyorum. Kapaklar açılıvermiş. Kızgın lavların bendindeki duvarlar ve basınca dayanamadığını kendime gelince belirleyebiliyorum. Acısını resimden çıkarırcasına kaynıyorum. Tüm yaşam boyunca insanlık adına ördüğünüz umut duvarları kötülükler karşısında yıkılıyor, kapaklar dayanmıyor. Kötülükleri, hainliklerin altında ezilen iyilik, güzellik ve insanlığı ezilmekten kurtarmak istiyorsun. Ameliyata girerken narkozun verildiği ana benziyor. Bir anda hiçbir şey yok. Bir gün önce yapıp bitirdiğim resim yansımıştı kafamda. Bir gün önce elim ayağım sağlamken ne olur ne olmaz diye yaşamımın tümünü içeren bir kalıt bırakmak istemiştim geriye. Her türlü olumsuzlukları yıkıp atmıştım. Ameliyatta her ne denli ölüm ve sakatlık binde, milyonda bir diye anlatılsa da omurilikten verilen narkozun sakat bırakma oranın da hiç de tasasız bir oran değildi. Son bir resim yaptığımın ve bitirdiğimin başarısıyla gülücük almıştı dudaklarımı. Beni sıkıntıya boğan her şeyden sıyrılmıştım. O an gidivermişim işte. Öyle bir an gibiydi bendeki kapakların ve duvarların çöküşü bu görüntüleme başlarken. Her resmin kendine özgü ayrıcalığı gibi bu resimdeki kendine özgü ayrıcalığı buradaydı. Ölüp ölüp dirilmek midir, nedir?

Ameliyatla benzerliği şurada: Uyandığımda o an benden neyin alındığını bilsem de eksilenin daha başka neler olduğunu bilmiyordum. Önce ellerim ve ayaklarım yerinde mi diye önce ellerimi oynatmaya çalıştım. Arkasından da ayaklarımı… Bir yanda da şu an çalıştığım bir resim yaşam bulmaya çalışıyor. Narkozdan uyanır gibi. Çok uykum olmasına ve uyumak için kendimi hemen uykuya teslim etmek istememe karşın bir süre direndim. Bilincimi avuçlarımın arasına alırcasına onu sınavdan geçirdim.  Bir gün önce yapıp bitirdiğim resmi düşündüm. Yine gülümsedim. Yeniden bir resim yapıp yapamayacağımın ayrıntılarına indim. Önümdeki resim bunlardan biriydi. Nereye doğru gidiyor, kim bilir? Gülümsemem kesilmemişti ve bir yığın serum ve kan basıcı ölçen gereçle uyumuşum. Her saat kan basıncını ölçen gereç beni uyandırdıkça yaşama çığlıkları atmak kaplıyordu her tarafımı. Yeniden uyuyordum. Bir günüm yoğun bakımda böyle geçti ve yoğun bakımı gerektiren nedenleri bilmesem de her saat uyandıran kan basıncı gereciyle yaşamın varlığı okşuyordu yüreğimi. Bir de beni görmeye gelen ve uyanmamı dört saat bekleyen oğlumun beklemeyi sorun etmemesi ve beni görme sevinci geldi gözlerimin önüne. Burada da gelip gitmeyi beni görmeyi savsaklamayan bir sevgi. Sevdiklerimden en sevdiğimi düşünmeye engel olmadım. Bir çoklarınıysa  kafamdan silip atmamın en iyisi olacağına karar verdim. O an sonsuz acılara dayanamayacağımı sezdim. Düşünmemek için buyrultum işlevini görürse kafamın da eski gücünde olduğu anlaşılacaktı. Başarmak zorunda olduğumu başardım. Sanatsal yaratımlara yönelik yeni tasarımlara döndüm. Kendimi yeniden kendimle buluştururken birçok engelleme ve o birikimin ağırlığı klinikte en son yaptığım bu resimde ortaya çıktı. Yaparken yeniden bir ameliyata yatış ve kalkış gibi çalışmak hiçbir şeyi anımsamamak istercesine bir çalışmayla boğuştum, çabaladım, didindim… 

Anında an olmak ve yenilenmek…

Kalem yine parmaklarıma yapışıyor. Beynim duygularımın gerisinde kalıyor. Her şeyi yeniden yaşıyor gibiyim. Resimdeki orantılara aldırmıyorum. Her şey orantısızlaşsın ve kendi içinde kendisi olan bir anlatıma dönüşsün. Kafamın içinden geçen ameliyat sonrasındaki oluşumların hiçbir oranı yoktu. Yaşamın da gerçek anlamda hiçbir oranı olmadı. Orantısız bir yaşam biçimiydi, insanlık. Ben şimdi neden her şeyi oluşmamış bir yaşamın orantısızlığının dışına götüreyim ki? Kalem elime sıkıntıyla yapışmıştı. Zamanı ve gücümü unutmuştum.

Çalışma anında kendinden geçercesine yaşamla ilişkilerin tümü yok edilmiş gibi belirsizlikler içinde bir kopukluk yaşanıyor. Çizebildiğimce çiziyorum. Yarı baygın, yarı uyanık gibi… Çalışmanın sanatsal değerlerini ne zaman nasıl dengelediğimin de sorusu bir yanıt arıyordu. Ameliyat sonrası yoğun bakımda kollara sırta takılı serum ve her saat kan basıncı ölçen gerecin yaşadığın anımsatırcasına sanatsal değerlerin de böyle aradaki uyanmalarla beslendiğini söyleyebilirim. Yaşayan bir sevgi bahçesi dipdiri dururken yokmuşçasına ne elim ne de dilimin varamadığı bir yerde erişilmezlik boyutundaydı çalışmanın süreci. Her an değişkenlik gösteren, yön değiştiren didinme, bana üzerinde çalıştığım yüzeyin bir milimetre kalınlığını kilometrelerce derinlikte oylumlaştırarak içine çekiyor duygusunu yaşatıyordu, her an. Kendi içimi oyar gibiyim. Öyle bir dalış gerçekleşir ki dibini görebilmek olanaksız. Nereye gidildiği de bu nedenle de belli olmaz. Kimi zaman ölürüm, kimi zaman dirilirim.  Varken yok, yokken var oluyor insan… Varken var etmenin içinde kıvrandığını anlıyorsun sonunda. Sanatın özünde de bu yatar; var olmak için var etmek. Yoklukları var olmanın değerine katmak… Etkisine girdiğiniz hızla geçen yaşam çizgilerini yakalayabilmek olanaksız olsa da onlarla bir arada yönü belirlenmemiş dolaşmalarla çıkışı olmayan çıkışlar arar dururum. Zamanın önüne geçerek gidiş boyutunu yok ettiğim anlardır bu evreler…

Bir resimle de içinden çıkılmaz birçok duyguları sarsan, yerinde tutamayan etkiler çizgilere, renklere biçimlerin derinlikte yoğunlaşmasına, içten dışa, dıştan içe giden karmaşık duyguların burgacında nereye gittiğini belli etmeyen sanatsal bir anlatımla tüm yaşamın temize çıkma görüntüsüne bürünüyor. Olan bitenlerin hiç birinde yanlışınızın olmamasına karşın en ağır bedeli ödemekle, ödetilmekle karşı karşıya kalmalarınızın dayanılmaz yükünün sizi ve sanatı aydınlığa çıkardığını görüyorsunuz. Bu patlamaya yol açan etmenlerin dile getirilmesiyle o basıncın itici gücünün neden dayanılmaz noktaya ulaştığı da anlaşılır. Benim yapmak istediğim de bu… Yaşamın yanardağ ağzı ve en sonunda yakmadan, yıkmadan patlaması.

Resmin en önemli özelliğinin bu olduğunu resim bittikten sonra anladım. İçimin kan gölüne dönüşecek ağlamasını mı durdurdum? Sanırım öyle… Uzun sürecek bir sağaltım sorununa zamana kafa tutmaktı bir bakıma. Yaşama yeniden dört elle sarılmak için bulunduğum iyileştirme kliniğinde yaşamdan yana konulan inatçı bir yaklaşımdı her şeye karşın… Kişinin o an içinde bulunduğu durum birçok şeye denk gelebilir. Kendi canımdan da üstün tuttuğunuz birçok şeyin yıllarca beklemelerde kalmış en olumsuz ve en ağır sonuçları bu zamana denk gelebilir. Sağlam bedenle bile dayanılamayacak sonuçlarının en ağır notada toplanması yaşamı anlamsız kılacak karanlığın içine düşülebilir. Duygularınızı en derin yaraların karanlığında körelmesine neden olabilir. Delirebilirsiniz de… O zaman da ne siz bir şey anlarsınız ne de başkaları sizin yaşanmışlıkta var olduğunuzu. Sanatsa tüm bu yıkımların güzelleştirilmesinin, duygu varsıllığını, yaşama sevincinin, insan özünün odağıdır. Sanatta var etmeye çalıştığım yaşama duygusu, insanı ve yaşamı güzelleştirmenin erimine varması sağaltımdaki bedenimi yaşamdan ve inançlarımdan koparmamanın sağaltımıydır. 

Çok ağır bir sağaltım döneminde ne olduğum ve kim olduğum,   yaşamsal değerlerle anlaşılacaktı. Nasıl ve neyle? Oldukça güçlü ve beni gerçeklerden kişiliğimi oluşturan ilkelerimin ne denli sağlam olduğunu anlamanın tam zamanıydı. Kendi sınavımı kendim yapmayla karşı karşıyaydım. Her zaman bağlandığım bir söz vardı: Yaşamak ve en güç yaşam koşulları altında çıkış yollarının en önemli sağaltımı sanattır.  Kötüler yaşamak için ellerinden gelen her kötülüğü ve her şeyi yapıyorlar. İyiler de her türlü zor koşullarda kötülüğe karşı yaşamak ve kötülükleri yok etmek uğraşını kanının son damlasına dek verebilmek için yaşayabildiğince yaşamakla yükümlüdür. Sanatın ve insanlığın ölümsüzlüğüyle dolmalı yürekler… Ben bu düşünceye her koşulda sanat yapabileceğimi bilerek, yapacak çok şeyimin olduğu bilinciyle yaşadım. Çok ağır koşulları, yalnızlıkları ve bunları yaratanları yenmeye çalışmıştım. Değerinin anlaşılıp anlaşılmaması benim sorunum değil. Anlamayanlar açısından bunun korkunç sorumluluğunu taşıma yükünün verdiği insanlıktan uzaklaşmanın ağırlığını taşıyan kendi suçlarıdır.

Klinikteki koşullar ve durum sanatsal çalışmalarıma hiçbir engel çıkarmıyordu. Sağaltıma ilişkin sorunlar da engel değildi. Eninde sonunda yaralar iyileşecek ve bugün yapabildiğim sanat çalışmalarımı gelecekte de böyle yapabilecektim. Beni eksilten hiçbir şey yoktu. Eksiklerse çoktu. Yapacaklarımın içinde beni kendimden dışarıya sürükleyen basınca dayanamamanın çözümünü de yukarda sözü edilen resimde buldum. Benim yaşamım ve kişilik anlayışımdaki yapım buydu. Karanlıklar ve aydınlıklar arasında yara almış bir bedeni yaralarını sağaltan bir içsellik sarmıştı. Hiçbir şey dünkü gibi değildi ve olmayacaktı da… Önemli olan yaşama olan bağlılığın öne doğru adım atmasıydı. İlk elde olan duyguların akışını bir yapıta ulaştırmaktı. 

Belli bir başlangıç olmamalıydı, olmadı da. Belki de bir acıyı bir başka acıyla yok etmekmiş gibi uğranılan haksızlıkların ağırlaştırdığı ağır koşulların bedeli buymuş gibi bir çalışma çıktı ortaya. Daha önce yapılanlar da bunun yükselme basamaklarıydı. Ortaya konulan her değer insanlık yolunda bir yükselmedir. İnsan kendi iç değerlerini başkalarının yanlışlarından uzak tuttuğu sürece de insanlıkta yerini bulur.

Beğenmeyense kendi derdine yansın!... Böyle düşündükçe yeni çalışmaların da beklemede olduğu anlaşılıyordu. 

Sanat yorulmaz ve tükenmez.

Grafik çalışmalarının iç içe girmiş sarmal yaşamından her insan kendine göre birçok anlamlar çıkarabiliyor. Kafasında sorular ve çözümler oluşuyor. Duygularıyla bir başına kalıyor. Onunla oynaşmayla, dertleşmeyle, duygularıyla yüz yüze gelmeyle o an kendini yaşıyor. Güzel insanlar bunlar… Kendisi olmaya çalışarak yalınlaşmayla iç içelik başlıyor. Sanatın en büyük özelliği yalınlaştırılmış dildir. 

Evrensel bir dil evrensel değerdeki duyguları besliyordu. Kendisiyle yoğunlaştıkça yoğunlaşıyor. Her çizgide binlerce resim anlarla buluşuyor. Bulunduğunuz konum insanlaşamamış kişilerin seni patlama noktasına getiren korkunçluğa bir çözüm aramakla karşı karşıya kalınıyor. Neydi o çocukluk arkadaşım? Her zaman sorunlarını çözmeyi insanca bir duygu olarak görmüştüm. Bir iş edinmesini sağladıktan sonra tüm ilişkilerini koparmıştı. Özellikle zor günlerimde yardım ve para isterim diye korkmuştu. Yıllar sonra yardım da para da isteyen o olmuştu. İnsanlaşma yolunda her an dengeler bozuluyordu. O ne ilkti ne de son. Böylece ne sonu, ne başı, ne de ortası belli olmayan bir uzamda cehennem sıcağından beter yandığını duyumsayabiliyorsun. Ne gereği var bunların? İster istemez bir çağrışım girdi araya. Çalışırken çağrışımların saldırısına uğradığım çok olur ve eksilmez. Bu çalışmayı yaparken yaşamımda çizgi çizdiğim kalem ilk kez parmaklarımda kasınç yarattı. Sol elimle açtım parmaklarımı. Bir süre çalıştığımın da ayrımında olamadım. Açılmayan parmaklarımın arasında kaldı kalem. Bir resme ilişkin benim yapacağım açıklamalar insanları bu yalınlaşmalardan ve kendi duygularından uzaklaştırmak değil, sanatın vermek istediği özel ve özgün duyarlılıklardan da uzaklaştırmamaktı. Bu nedenle ben resimler ve sanat yapıtlarına ilişkin sanatçıların açıklama yapmalarının anlatılan noktalarda bir yer belirlemesine sıcak bakmıyorum. Şu şudur, bu budur olmaz. Oluyorsa sanat da olmaz. Bir yapıt sanatçının da bilemediği, açıklayamadığı bir gizem saklamıyorsa ortada sanat açısından büyük bir sorun var demektir. Yukarıdaki resimde bu bağlamda  gerçekten benim için öylesine özel bir konumun yarattığı duyguları yaşamak istedim. Bu özel oluşum kendi özdeşliğimle bireysel bir yoğunluk kazandı. Bu konumunu korumanın tek yolunun kendim için kendi adıma çalışma evresine ilişkin açıklama yapmaktı. Çok özel bir anın varlığını benden öteye giden akışını yansıtmak zorunluluğunu duydum. Kimi zaman bir yazı, bir görsel etki yaratacak sanatsal bir düzeyin kendisi olur. Bu yazı her ne denli resimle özdeşleşse de bir başına görsel bir yapıt olma gücünü de gösterir.

Nasıl desem, nasıl anlatsam deme kolaylığından uzaklaştığım bir günümde o denli çok şey söyleyip o denli çok düşündüm ki bu görüntüleme sığdırmamın olanağı yok. Resimdekiler resmin dışındaki sonsuzluktan gelip sonsuzluktaki bilinmezliğe gidiyor. Gerçekten altından kalkamayacağım birikmiş acılarımın üstündeki yükün yıllardır benden alıp götüremediği, kine, nefrete, öç almaya gitmeden; içimde yapılanan sonsuz güzellikteki sevginin insanlık anlayışının tek bir yaprağına zarar verecek her türlü kötü duygulardan arınmışlığın altında kötülüklerin var olmasını istemedim. Hiçbir zaman da istemem. Yıllarını kine, nefrete, öfkeye ve öç almayla insanlığa her türlü kötülüğü yapmaktan gözünü kırpmadıkları duygularını, yaşamını gereksiz yere zehirleyenlerin yarattığı yıkımlara karşı sanat; dağ oldu, orman oldu, ırmak oldu, gökyüzü oldu, bulut oldu, kurtlar, kuzular, kuşlar oldu... 

Herkesin bildiği gibi insanca duygularla güzel, yararlı şeyler yapmak isteyenlere engeller de çok. İyiden, insandan ve gerçeklerden yana olanların başarısı da kolay olmuyor. Kurmaya çalıştığınız insanlık dünyasına zarar verenler geçmişten bu yana hiç eksik olmamıştır. Bu tür kişilerin insanın usunun almaz saldırılarının yıkımlarına dayanmak kolay olmasa da kendi açımdan ben de sanat da dayanmıştık. Çünkü kendi benliğinin kopmaz bir parçası olan sevginin ve yaratıcı güzelliğini korumanın en güzel yolu sanattır. Sonsuzlukta insan yüreğinin acıları, dayanılmaz olumsuzlukların yıkımlarını taşımak sorunuyla karşı karşıya kaldığı açmazların yansıması sanat oldu. Sanatla evrensel bir anlatıma dönüşerek tüm umutsuzluklara karşı direnen bir güç oluştu. Böylece insanı ayakta tutan binlerce yıllık uykudan uyanan duyguların dışa vurumu çıktı ortaya. Van Gogh’un yangın yeri olan iç dünyasından renklerin güç yüklü devinimiyle cennet bir dünyayı çıkardı, ortaya. Evrensel bir yaratıcılığın insan yüceliği indi, yüzümüze. 

Kendimizden öteye gidişin olmadığı gerçeğini yaşadım. 

Ben sağaltım için ameliyat sonrası bir sağaltım kliniğinde kalıyordum. Ameliyatın başarılıydı ve bu çok önemliydi. Yan etkilerinin beni sağlıklı bir yaşama katması oldukça uzun bir zamanı gerektiriyordu. Kendimle bir başıma kalmıştım. Bir başıma kaldığım bir oda ve birkaç yüz kişinin de kaldığı bir klinikti. Çoğu kanser nedeniyle ameliyat ve sağaltım sonrası oradaydılar. Yaşlıydılar, yorgundular ve ameliyat sonrasında umut ve umutsuzluklar arasında yaşıyorlardı. Belli etmedikleri, içlerine yüklenmiş olan umutsuzluklarıyla zor anlar yaşayanlar da vardı. Bana söylendiği gibi onlara da hiçbir zaman umutsuzluğa kapılmamaları söyleniyordu, doktorlarca. Tüm bu umutlarla yaşama katılarak zorlukları taşıyacak güce gereksinimleri vardı. Bir bakıma unutma daha kolaydı, umutsuzluğu unutabilenlere. Umutlarıyla umutsuzlukları yaşayacaklarıyla birleşiyordu. Birçoğu ameliyat öncesi gibi bir yaşam süremeyeceğini bilse de yaşam için geriye kalanla yetinmek gerektiği inancıyla yeniden bağlanıyorlardı yaşama. O güne dek yaşadıklarının bir yaşama bedel olduğunu düşünmeleri gerekiyordu. Kısacası orada bulunanlar yaşamsal anlamda karar verme noktasında kendi başlarına yapayalnızdılar. Binlerce görüşmecileri de olsa yapayalnızdılar. Yaşamın varlığıyla bunu yenmeye çalışarak coşkularını öne çıkarmaya çalışıyordu, birçoğu. Pek azının bitmez tükenmez sızlanmaları ve sıkıntıları sürüyordu. Odanıza çekildiğinizde izleyeceğiniz bir televizyon olsa da yapayalnızdınız. Yalnızlığa dayanamayan üç beş kişi eşini de yanında bulunduruyordu.  Burası Almanya’da Wuppertal kenti yakınlarında bulunan “Helios-Bergisches Land” denilen iyileştirme kliniğiydi. Ben de ameliyattan sonra orada üç haftalık kalma süresi beş haftaya uzatılan biriydim. Çoğu oradaki yalnızlığa dayanacak gücü bulamıyordu kendinde. Üç hafta sonra ayrılmayı yeğliyordu. Bense kalma gücümü sağaltıma daha çok yararlı olacağı düşüncemle korudum. Hazırlıklı gelmiştim. Resimler çalışacak ve yapacak durumdaydım. Hiç kimsenin beni görmeye gelmeyeceğini biliyordum. O denli yardımcı olduğum dost sandığım kişiler vardı ki ne denli yanlış bir iş yaptığımı daha sonra anladım. Altından kalkamayacakları denli yardım ve iyilik yaptığınız kişiler, bu yükün altından kurtuluşu sizlerle bozuşarak kurtulmaya çalışırlar. Oysa değeriniz aşağıya düşmez. Onların değersiz ve birer zavallı olduğu anlaşılır. İyi olmanızın ve iyilik yapmanızın kendi açınızdan alınganlık yapılacak bir yanı yok. Övgüye değer bir insanlık yapmışsınızdır. Ayrıca çok iyi bir olanak, diyerek resimde yoğunlaşmak da zor olmayacaktı. Yalnızlığın anında yok edildiği yerde olmalısınız. Sizi taşıyan sanat gibi bir gücü taşıyorsanız, doğru yerdesinizdir. 

İçsel sorunlarıma ortak olacak, yaşama sevincimi ortaya koyabileceğim sanat benimleydi. Bu nedenle yanıma resim kağıtları dosyasını ve çok sayıda renkli tükenmezlerle, keçeli kalemler aldım. Boş zaman çok olduğunu daha önceden biliyordum. Kendi başıma kaldığımda bol bol resim çalışacaktım. Çalışabileceğimden de kuşkum yoktu. Gerçekten de çok sayıda çalışma yaptım. Yukarıdaki resim, klinikte yaptığım son resimdi. Ameliyata girmeden önceki 22 Kasım 2010 günü milyonda, binde bir olsa da ölümle sonuçlanmasından tutun da beklenmeyen sakatlıkların insanı nerden vuracağı da belli değildi. Tek düşüncem o gün de bir resim yaparak tüm yaşantımın sanattan kopmaz parçasının kalıtını ortaya koymaktı. Ölüm korkusu yaşamadım. Resim bittiğinde büyük bir erinçlik duygusuyla ameliyata girdim. O resim benim o güne dek yaşadığımın, benden geriye kalan sanatsal bir yaşamın toplamıydı. Her zamanki gibi yaşam iki kere iki eşittir beşti bana göre. Ölüm de bunu kanıtlıyordu. 

Grafik çalışmaların içeriği ve derinliği klinikteki yalnızlıkta beni büyük bir dağılmanın yarattığı sorunlar içine gömünce bu resim tüm olup bitenleri de içine çekiverdi, ister istemez. O denli yakıcı bir nokta ki onun tüm sıcaklığını ve öldürücülüğünü bir yerde toplamak gerekiyordu. Karşı bir yanıt mıydı, tüm kötülüklerden kaçmanın bir umarı mıydı yoksa yaşadığım, koruduğum tüm güzelliklere leke sürmemenin çabaları mıydı, tüm içtenliğimi ve duygularımı ortaya koymanın kanıtı mıydı yoksa yıkımın altından kalkamayışımın derinlerdeki sonsuzluğa gömülen, bitmeyen, kimsenin hiç kimsenin işitemediği  çığlığım miydi..? Sonunda bunun derinlere doğru giden sessiz bir çığlık olduğunu anladım. Her çizgide binlerce kez gidip gelen düşüncelerin çığlığını yaşadım bu resimde. Kendime kızsam mı, kendimle alay mı etsem, alçaltsam mı kendimi, yoksa yüceltsem mi? Bunların tümünün içindeydim ama hiç birinde odaklaşmamıştım. Ben uzun süreli bir arkadan vurulmanın yarattığı cehennem kuyusunun içinden çıkmaya çalışıyordum açıkçası. Zor günlerde daha önce yaşanan zorluklar üşüşüyordu. 

Sanat benin başkahramanımdı. Tüm sorunların bir noktadan dağılımıydı belki de. Bilemiyorum, şu an da bilemiyorum açıkçası. Bilseydim sanatı ortak etmezdim. İçimdeki sonsuz bir güç olan sanatın yok edilmesine direniyordum ve direncimin gerçekten zaman içinde yıkılmaz bir yere gelerek güçlendiğini daha iyi anlayabiliyorum. Yaşadıkça o gücü hiç kimsenin hiçbir zaman yok edemeyeceği bilinmez bir erincin verdiği onurla çiziyordum. Sanatla direnmek, her türlü kötülüğün üzerinde yükselen bir yaşam ağacıdır.  Yaşamda var olunduğu sürece her an, her zaman kötülükler ve kötü durumlar eksik olmaz. Bu yaşamın yapısındaki doğallıkta ilk insandan beri vardır. Ne denli iyi olursanız olun soğukta donup ölebilirsiniz, vahşi hayvanlara yem olabilirsiniz… 

Doğanın koşulları yaşam açısından çok ağırdır.

Hastalığın ve iyileşmenin ağır, bıktırıcı olacağını bildiğin bir günde henüz iyileşmenin başlarında olduğu bir dönemde, umut etme aşamasındadır, insan. Destek vermesi gerekenlerin yakın olmasına gereksinim duyulan zor günlerdir, içinde bulunduğunuz durum. Böyle günlerde destek verip korumuş olduklarınızı düşünürsünüz. İyi gün, kötü gün dostlarını daha iyi belirlersiniz. Oysa geçmişte yapılan tüm dayanışma ve yardımlaşmanın olmamış gibi olsa da öz duyguların insanca yapısını yitirmeyenlerden olduğunu bilirsin. Yaşamı yenilemek gibi bir örgüye takılabilmektir en iyisi… Her nefes alış verişi de yaşam için ayakta kalmaya kullanmak gerekiyor. İçine çekildiğin kötümserliğin baskısından kurtulmak sağaltımın gereği. Kimi zaman boşluğa düşüyorsun bir an. Buradan uzaklaşmak her türlü kötülüğü yenmektir. Yılları da sürüklüyorsun birlikte ve güzelleştiriyor, duruluyorsun. Bir yapıtla geçmişi gelecekle yeniliyorsun. 

Elbette o yanardağ bir gün patlayacaktı insanlık adına. Bir gün bir resim bin bir gece masalları gibi bin bir resim olacaktı. Yaşamın doğal duyarlılıklarıydı, bir yere varamamak. Kime, ne için ne denli yaşamsal değerlerle neler yapmışın hiç ama hiç önemi yoktu. İnsanın içindeki duyguların yücelmesinin sonuçlarının doğal bir yapısıydı sezebildiğimce. 

İşte bu nedenle bu resimde susuzluğu yok eden değerlerin tümünü bir araya toplayarak kendi yanlışlarının içinde boğulmamanın gerektiğinin nedenlerini anlıyorsun. 

Yıllar önceki kopmalarımın noktasına dönüyorum yeniden. Binlerce kilometre uzaklıktan çalışmanın başına oturuyorum. Aylarca çekilen büyük sıkıntılardan sonra bir sevgiliye kavuşma günü gibi geliyor. Ayrılık günlerinde kendinizden binlerce yıl uzaklaşmış duygusuna kapıldığınızı anlıyorsunuz. Ağır bir hastalıktan geçtiği gerçeğine dayanarak onu bağrınıza basmakla, her türlü sıkıntısına en küçük bir sızlanmaya yer vermeden onun mutlulukların en büyüğüne dönüştürebiliyorsunuz.  Birden bire sağlık sorununun ağır bir kötümserliğin çemberini kırmak isteği engellenemez bir güçle öne çıkıyor. Tüm kötümserlikler vurgun yiyor. Öldürücü bir karanlığın aydınlığa dönüşü yayılıyor her yana. Karanlığı ezip geçiyorsunuz. İyileşme sürecine can katıyorsunuz. Neyi, neden çizdiğinizi anlatamayacağınız bir noktada sizi yeni çalışmaların beklediğini görüyorsunuz. Bu denli duyguların bilinmezliğindeki dansıyla o bilinmezliği çalışmalarınızda da yaşamak istiyorsunuz.

Bu çalışmanın sürecinde diğer çalışmalarda olduğu gibi içimden geçen bir yığın düşünceler, uslamlamalar ve çoğunu anlatamadığım karmaşıklarla birlikte o an içinde bulunduğum durumla doğrudan bağlantıyla bir uzam oluşuyor. Tüm bunları bir alana sığdırmaya çalışırken derinlik ve devinimleriyle bu alan da duyguların yarattığı sonsuzluğun bir parçası oluyor. Şurası açık ki bu tür çalışmalarımın tümü öylesine karmaşık bir yaşam ve düşünce kurgusunun içine düşüyorum ki binlerce kitap yazmış gibi oluyorum. Bu tür çalışmalarımı görenler kısa bir süre bakıp geçebiliyor. Konusunun ne olduğunu soranlar oluyor. Oysa bu çalışmalar ne bir kısa süre bakıp geçmeyi ne de konusunun ne olduğunu içeren bir sınırlamanın içine sığmıyor. Kendi başlarına çok derin yalnızlıkların yazılar yazmaya sığmayan yaşamsal duygu ve duyarlılıkların sonsuzluklarını içeriyor. Sanat gerçek bir yalnızlığın oluşturduğu gerçek bir varsıllığın dünyasıdır.

Aydınlık bir gölgeye dönüşüyorsunuz. 

Sabahattin ŞEN

BAZI ELEŞTİRİLERE YANITLAR

-Akademi eğitimini kıyasıya eleştirdiğinize göre siz nereden eğitim aldınız, iyi veya kötü olduğunu neye göre kıyaslıyorsunuz, ödeneklerden haberiniz var mı? 

Öncelikle akademinin 'eleştirilmez' diye bir dokunulmazlığı yok. Dünya sanatında çok önemli bir yeri ve adı olan akademilerle de karşılaştırma yapılamaz diye de bir ayrıcalığı yoktur. Batı kendi akademilerinde gördükleri ve yanlış uygulamaları kıyasıya eleştirir. Herkes gibi ben de böyle bir hakkımı kullanmış oldum. 

Ben hem Türkiye’ de hem de Almanya’ da sanat eğitimi aldım. Sanatta önemli bir söz söyleyebilmek için kişinin aldığı eğitim ve bu eğitimin nerede yapıldığı yeterli değildir. Kişinin çalışmalarına, aldığı eğitimden sonraki gelişmelerine, çalışmalarına bakmak gerekir. Eğitim sanatın kapılarını açar. O kapıdan girildiğinde her şey kişinin kendisine kalmıştır. Sanat açısından zor bir durum… Özel ve büyük çabaları ve belli bir anlama bilgi ve yeteneğini de gerektirmektedir.  Önemli olan kişinin sanatta kendini kişiden kişiye değişmeyen, sanatın içinde olduğunu kanıtlayacak başarıyı göstermesidir. Bu açıdan kişinin sanat ve sözlerinin tutarlılığına bakmak ve anlayabilmek çok önemlidir. ”Avrupa kabul etmiş ama benim için değeri yok” demek safsatadan öteye gitmez. Kendine yazık olur ve olmasın! Açıkçası her açıdan niteliğin çok önemli olduğunu belirtmeliyim. Bu, elbette herkes için geçerli olduğu gibi benim için de geçerlidir. Gerekli niteliğin oluşmadığı bir konuda düşünce diye sözler söylemek, konuşmak sağlıklı değildir. Bilgi olmadan, düşünce olmaz, diye bir söz vardır. 

Kıyaslama (karşılaştırma) da elbette çok derin ve geniş bir bilgiyle, sağlıklı olur. Ayrıca sanattaki deneyimlerden kaynaklanan birikimler karşılaştırma yapmayı örneklere dayanarak kolaylaştırır. İyi bir araba onarımcısı iyi ve kötüyü neye göre kıyaslıyor, her konuda buna göre kıyaslama yapmak gerekiyor. Ölçü şudur: Kendi alanında ne derece bilgi ve deneyimliyse durumu saptamakta zorluk çekmez. Elde olan ve yapılanın en iyisine göre kıyaslama yapılır. Başkaları ne yapmış ve nasıl bir düzeye, nasıl bir sonuca vardığına bakılır.

Ben de elde olan ve en ilerideki konumlara göre değerlendirme yapıyorum. Böylesi bir çalışmanın, araştırma ve uygulamanın içindeyim. Kırk yıldır Almanya’ da sanatın yoğrulmuşluğunun içindeyim. Sonuçlarını da çağdaşlık ve evrensellik açısından en iyi bir biçimde olumlu olarak onaylatma başarısı da yerini bulduğuna göre değerlendirme yapmamda sorun yok demektir. Geriye "kimler ne derece güçlü bir sanat uğraşısı ve başarısı içindedir" sorusu kalıyor. Bizim akademi 1883' den beri kendi bünyesinden sanatçı çıkaramadı. Okulu bitirenler arasından Avrupa’ ya da gönderdi. Kendilerinden sonra sanat konusunda eksiklerinin tamamlanması istendi. Avrupa bize hiç öğrenci göndermedi. Aradaki düzeyin buna gerek olmadığını biliyorlar. Kendi bünyelerinden doğrudan sanatçı çıkıyor.  Bugüne dek kaç binlerce sanatçı çıkarmış olmaları başarı açısından bir ölçüdür. Bu başarıyı gösteremeyen akademilerse nitelik açısından sanat dünyasında yer alamaz. Çok çarpıcı bir örnek vereyim: Yazdıklarım arasında bunu belirtmiştim ama bir kez daha vurgulamamda yarar var; Düsseldorf Güzel Sanatlar Akademisi’ ni kırk yıldır bilirim ve izlerim. 2018 yılının yaz başlarında okulu bitiren öğrencilerini izlemeye almışlar. Diğer sanat yüksekokullarının da katılımıyla bir süre sonra bir seçim yapmışlar. Seçimi de öğrencilerin ne durumda olduklarını araştırıp sanattaki etkinliklerine göre yapmışlar. Kısa süre içinde etkinlikleriyle altmış öğrencinin dünya sanatı içinde yer aldıklarını saptamışlar. Aradan geçen altı ay sonra bu öğrencilerin karma sergisi yapıldı. Kırktan fazlası Düsseldorf Güzel Sanatlar Akademisi’ ndendi. Biri de kendi yurttaşlarımızdandı.

Karşılaştırmayı neye göre daha nasıl yapılması gerektiğini bu soruyu soranlar gibi kafasında yanıt bekleyenlerin kendileri daha kolay yanıtlayabilirler. Ben yalnızca durumu yansıttım. Gerisi sizlere kalmış. Özellikle ülkemin her alanda daha ileriye gitmesinden ve daha iyi olmasından yanayım. Bu da ancak yanlışların ve eksiklerin üzerine gidilmesiyle sağlanır. Reçeteler acı olabilir ama başka bir çözüm görünmüyor. Eleştiriden ve gerçeklerin dile getirilmesinden kokmamalıdır.

Ödeneklerden haberim olsun ya da olmasın, sorun ödeneklerde yatmıyor. Belki de yoluna girmiş doğru ve yaratıcı bir anlayıştan sonra ele alınması gerekiyorsa ele alınabilir.

Sanatçının yeteneği varsa iyi ya da kötü eğitim farkeder mi, Zeki Müren de Akademi mezunu değil miydi?

Biri sanatçı diye nitelendirildiğinde “sanatçının yeteneği varsa…” diye bir söylem uymuyor. Yeteneği var ki sanatçı olabilmiştir. Sanırım burada sorulmak istenen “bir kişinin yeteneği varsa…” diye düşünülmüş. Ben en azından böyle değerlendiriyorum ve buna göre yanıtlayacağım.

Bir kişinin yeteneği olsun ya da olmasın eğitim her zaman etkilidir. İyi ya da kötü bir eğitim bu bağlamda çok büyük bir önem taşımaktadır. Kişiden kişiye ayrıcalıklar gösterse de iyi bir eğitimin gerekliliğinden şaşmamak gerek. On binlerce kişi arasından her koşulda iyi bir sanatçının çıkması olağanüstü bir durum. Her şey bu durumu genel bir değişikliğe sürüklememeli. Biz her zaman çok ama çok iyi bir eğitimden yana olalım ki ayrıcalıklı özellikte olan birinin de yolu kısalsın. Hele, hele günümüzde gerçek anlamda iyi bir eğitim zorunluluk kazanmıştır. Sanat öylesine büyük bir hızla yol alıyor ki kişi bir başına olup biteni anlayıncaya dek iş işten geçebiliyor.

1800' lü yılların sonrasında yaşananlarla günümüzdeki durum arasında çok büyük farklar var. Güzel Sanatlar Akademileri o yıllarda gelişmelerin gerisinde kalmaya başlamışlardı. Akademileri dinlememiş olan sanatçılar akademilerde nelerin nasıl öğretildiğini biliyorlardı. Hiçbir bağlantıları yok diyemeyiz. Kübizmin yaratıcısı Picasso’ nun babası bir akademisyendi. Picasso akademik yapıyı çok erken öğrendi. Oradaki tıkanmaların nedenini de kolayca öğrenmişti. Büyük bir bocalama dönemi başladı ve yenilikçiler akademilere üstün geldi. Akademilerin direnmesi etkili olamadı. O aralar görsel sanata eğilim gösterenler ustaların yanında çıraklıkla yol aldılar. Bir süre bu işe yaradı ve yararlı oldu. Sanattaki hızlı değişimlerdeki çeşitlemelere atölyeler yetişemez oldu. Sanat için yeterli olamıyordu. Bir kişi neyi ve hangi atölyeyi seçeceğine karar vermekte zorluklar yaşamaya başladı. Kendisine neyin uygun düşeceğini anlaması için uzun bir araştırma yapması söz konusuydu. Bunun en kestirme yolu yine sanat eğitimiydi. Akademiler sanattaki gelişmelere uyan bir eğitim anlayışını benimsedi. Öğrenci bir yandan sanat bilgileri ve bir yandan da değişimlerle çeşitlenen sanat akımlarını ve sanatçıları da öğrenmeye başladı. Akademiler bugüne dek bu yolda çalışmalarını sürdürmektedir. Buna ek olarak açılan çağdaş sanat müzeleri, nitelikli galeriler, binlerce kitap bu öğrencileri okul dışında da besledi.   Buralar iyi bir eğitimin sağlandığı yerlerdi. Çok yetenekli biri neden bu olanaklardan yararlanmasın ki! Yararlanmadığında ya da kötü bir eğitimde ucu belli olmayan tehlikeli bir yolda gitmek ne denliyi bir sonuca çıkar, belli değil.

En mantıklı yol iyi bir eğitim. Hele hele günümüzde başka bir yol hiç de mantıklı değil.

Bana göre Zeki Müren burada benim konuma girmiyor. Onun akademide tekstil okuduğunu biliyorum. Sanırım 17 yaşımdaydım. Beyoğlu’ ndaki Olgunlaşma Enstitüsü Sergi Salonu’ nda tekstile dayalı bir resim sergisi açtı. Sergi kapanacağı güne dek tıklım tıklımdı. Nedeni de, herkes Zeki Müren’ i görmek istiyordu. Ben de resimleri görmek istemiştim. Zeki Müren’in olmadığı bir günü seçtim. Zeki Müren’ in resim çalışmalarını da sürdüreceğini düşündüm ama, sürdürmedi. Her şey orada kaldı.  Zeki Müren en iyi yapacağı ve üstün bir ses güzelliğiyle şarkıcılık yapmayı sürdürdü. Sanatçılık konusunda sanatçı olmak çok daha başka çalışmaları gerektiriyordu. Öyle bir çalışmaya girmedi, girmek de istemedi. Bu nedenle bu konu konservatuarca ele alınacak bir konu…

O yaşlarda benim resimden ne anladığıma gelince hiç de durumum kötü değildi. Ülkemizde, sanat eğitimciliği çok üstün bir resim öğretmenimiz vardı. Bugünkü değerlendirmem de şu: En iyi sanat öğreticisiydi. O yıllarda değerlendirmek biraz erkendi, bilemezdim. Şimdi biliyorum.

Daha on beş yaşımda sanat eğitimine İstanbul’ da sözünü ettiğim öğretmenle başladım. Eğitimin öylesine büyük bir etkisini  ve başarmanın zorluklarını yaşadığımı düşündükçe iyi bir eğitimden yana olmam doğaldır. Avrupa da bu çizgide giderek çağdaş ve evrensel sanatın öncülüğünü elinde tutmaktadır. Bir iki kişi belki başarılı olur diye ipin ucunu bırakmak aptallık olur desem yanlış olmaz.

-Ben sanatçı olarak... demiyorsunuz ama her cümlenizde sanatçı olarak diyorsunuz?

Ülkemizde belli bir oranda sanat çalışmaları ileriye adım atmaya çalışmaktaydı. Bu nedenle de sanatın namusu, sanatın temel söylemleri, törelerini oluşturan incelikler de ele alınmaktaydı. O yıllarda ister Güzel Sanatlar Akademisi isterse diğer yüksek okulların ilk yıllarında bunlara özen gösterilirdi. Halkımızın da sanatı ve sanatçılığı sıradan bir iş olmadığını anlamasına katkı da sağlaması ekinsel anlamda önemli bir bakış açısıydı. Bu bağlamda her şey güzel ve sanat inceliğiyle başlayarak ilerliyordu. Kişinin kendi kendine “ben bir sanatçıyım” ya da “ben bir sanatçı olarak” türünden kendi kendini sanatçı yerine koyan sözler söylenmesi sanat ve insanlığın inceliğiyle bağdaşmayan bir gerçekti. Avrupa sanatçılarının ağzından da bu tür sözlerin çıkması hiç de hoş karşılanmaz, alay konusu olurdu. Gençlik dönemimde çok iyi tanıdığımız Bedri Rahmi Eyüboğlu’ nun da ağzından çıkmadığı gibi çıkaranlar da eleştirilerek sanatın inceliği anımsatılırdı. O zamanki gerek İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi gerekse diğer yüksek sanat okulları böyle bir olgunluğu barındırmaktaydı.

Almanya’ ya geldikten sonra da bu inceliğin daha da ötelerinin yapılaşmış olduğunu gördüm. Almanya’ daki profesörlük hiç de kolay elde edilmez. Özellikle doktora bölümü tam anlamıyla bilimsellik içerir. Başarılması en zor olan bir kariyerdir. Profesör olmak da buradan geçiyor. Gerçekten bu insanları bu zorlukları yendikleri için kutlamak gerek. Ne denli övünseler yeridir. İşin incelikli yanıysa nerede konuşmacı yada görevli olurlarsa olsunlar profesör olduklarından söz etmezler. Sanatın inceliği buralara dek taşmış. Bizdeki gibi daha baştayken profesör olduğunu söylediğinde karşısındakinden sert bir tokadı yer. Bu tokat şu: Beni profesörlüğünüz ilgilendirmiyor. “Beni sizin kişi ve insan olarak ne olduğunuz ilgilendiriyor. Benim açımdan anlatacaklarınızın doğruları önemli” der.

Bir kültür müdürlüğünde toplantıdaydık. Türk olan iki kişiydik. Diğerleri Almandı. Herkes kendini kısaca tanıtmaya başladı. Ben de kısaca tanıttım. Sıra diğer Türk arkadaşa gelince kısaca tanıtım ona yetmedi. Tanıtımı uzadı. Ondan sonraki Alman öylesine kızmış olacak ki yalnızca adını ve soyadını söyledi. Bu kızgınlığın bir tokadıydı. 

Ülkemizde söz konusu sanat olunca yıllar önce yerleştirmeye çalıştığımız sanat inceliğinin yerinde yeller esiyor. Düşünür olanlarımız bunu çok iyi dile getiriyor ve henüz bu incelikli insanların tükenmediğinden mutluluk duyuyorum. Öylesine büyük bir karmaşa ve sanat diye kabalık ve hödüklük içine düştük ki önüne gelen “ben sanatçı olmadan önce, ben bir sanatçı olarak, ben şöyle, böyle bir sanatçıyım, çok duyarlı bir insanım…” diyerek piyasa yapmaya çalışıyor. Sanatçılığın ayrıcalıklı güzelliklerinden yararlanıp odunluğunu incelttiğini sanıyor. Şarkıcısı da sanatçı, türkücüsü de sanatçı, popçusu da sanatçı, terzisi, berberi de sanatçı. Herkes kendi gerçek ve saygın mesleğinden utanıyor. Kendi köylülerime ben "sanatçıyım" desem kim bilir ne anlarlar? Bizdeki televizyon yayınlarına sanatçıyım diye çıkanlardan biri sanacaklardır. Çok saçma bir şey de anlayabilirler. “Acaba erkekliğine bir şey mi oldu” diye düşünmeleri hiç de şaşırtıcı olmaz! “Sanatçılık” ayaklar altı bir düzlemde dolaşıyor. Almanlar da kendi kendilerine “ben sanatçıyım” demez, ben de demem. Türkiye’ de bir şey olur da demek zorunda kalsam da demem. Sanat cıvıklığı içinde neme gerek…

Yıllar önce bu konuda verilen emekler boşa gitti. Yalnız emekler mi? Bu konuda her zaman söylenen söz şu: “Sen kendi kendine ne diye sanatçı diyorsun, bunun en güzeli başkası sana sanatçı demesidir”. En azından böyle bir duyarlılık olmalı. Çünkü bizde olduğu gibi her önüne gelen kolay yoldan sanatçı olur. “Ayağında kundura…”  

Şöyle bir anı var: Bir gün Köln Kültür ve Sanat Müdürlüğü bana çalışmalarım adına bir belge vermek istemiş. Belgeyi almaya gittim. Yazıların arasında “…uluslararası yüksek profesyonel sanatçıdır” sözü geçiyor. İçimden acaba dalga mı geçiyorlar gibi bir düşünce geçmedi değil. Gerçi yaptıklarıma ilişkin Almanlar böyle yazılı dalga geçmezlerse de, bana abartılı geldi.   Ben, “haydi her şeyi anlamış olmaya anlayayım da buradaki ‘yüksek’ sözcüğünü pek anlayamadım” deyince müdür güldü. “Siz anlamasanız da olur ama biz sizi gerçekten bu düzeyde görüyoruz” dedi. Neyse, en azından ben kendi kendime bir şey demedim. Başkası dedi. Beni hiçbir zaman şımartan bir belge değil. Ben bundan sanatsal çalışmalar yaparken nitelikten ödün vermem gerektiği dersini aldım. 

Soruyu soran kişi bana yine kendi kendime sanatçı dediğim sonucunu çıkaracaktır. Başkası ve bu konuda çok yetkili bir kurum çalışmalarıma böyle bir değer veriyorsa en azından sanat yolunda çok doğru çalışmalar yaptığımın mutluluğunu yaşarım. Soruyu soran da bana bunu çok görmesin. Çok görülüyorsa bunun bir başka yönüne baktığında az da olsa gerilimi azaltan bir gerçekle karşılaşacaktır. 

Türkiye ise, beni sanatın hiçbir yerinde görmemekte. Ben de sanatla uğraşımı sanatın istediği yolda yürümekten alıkoymuyorum. Sanatla uğraşmayı bırakmadığım için anlaşamıyoruz. Bırakayım diye “sanat kim, sen kimsin” diyen diyene… Diyenlerin bir kerameti de yok. Olsa, ciddiye almam gerekebilir mi? Sanatta benim mi, Türkiye’nin mi daha çok aydınlanması gerektiği konusunu sanata değer verenlere bırakıyorum. Sanat bana Almanya’ da istediğimden kat, kat fazlasını verdi. Başka ne ister, ne dileyebilirim ki? Ülkemin insanları bundan yoksun kalıyor ya da bırakılıyorsa çok yazık oluyor, derim. Yüzlerce profesyonel sanatçılarımız mı var ve sanattaki açıklık bunlarla mı kapatılıyor? Durum buya ne mutlu derim. Adımı bile anmamak gibi büyük bir sanat inceliği göstermek buna bağlıysa ne yapılabilir ki? Elin adamı değer veriyor; daha ne yapsın? Ben de kötü bir şey mi diyeyim? Ben haydi neyse ne… Ülkemiz, benim bildiğim gerçek sanatçılarımıza da böyle yaparak onları yok saymıştır. Umarım ben de onlardan biriyimdir. Hele yüz yıl daha yaşayayım da, görürüz…

Adam “profesyonel” diyor karşı çıkıyorum. Türkiye ise yok sayıyor ve beni karşı çıkmak gibi bir yükten kurtarıyor. Türkiye bu konuda çok düşünceli, anlaşılan. Sanatseverler de sanat diye zehirlenmekten kurtuluyordur, ne bileyim   Keşke ülkedeki konumuz salt bu olsaydı. Ben dilimi yutardım. Böyle bir belge, Almanya’ da yaşayan yurttaşlarımıza olumsuz gözle bakılmasına karşı Türkiye açısından bir onurdur. Benim için de mutluluktur. Bu benim övüneceğim bir konum değil. İşimi doğru yaptığımı gösteren, verdiğim emeğin boşa gitmediğinin semeresidir. Sanat övünmeyi düşmanlığı, kini, kıskançlığı, kötülüğü, karalamayı, gerçekleri saptırmayı sevmez. Bizden insana yakışan, sevgi ve alçakgönüllülük ister. Bunlarsız sanatla sanatçılıkla bağdaşma, uzlaşma olmaz. Soruyu soran en azından bu açıdan kendimle ilgili yazdıklarımı hoş görsün. Hiçbir biçimde bir övünme payı çıkardığımı düşünmesin. Böyle bir izlenim söz konusuysa “kusura bakmasın” diyorum. Sanattan geçinmek gibi bir derdim yok. Benim derdim, sanatın benden geçinmesi… 

Bana her zaman şu söz uygun düşüyor: “Sanatçı mısınız” diye sorulduğunda; “sanatla uğraşıyorum” derim ve gerçekten de sanatla uğraşıyorum. Buradan kim ne anlam çıkarırsa çıkarsın, özgürlük burada.  Kendi kendime sanatçıyım demediğimi kesinlikle biliyorum. Bundan sonrası gerçek sanat severlerimize düşüyor. 

Selam olsun…

Sadece sanat derken sanatı ve sanata dair her şeyi konuşurken daha dikkatli olunmalıdır. Galerileri eleştirip artık ayak altından çekilmeleri gereken gereksiz çöpler olarak görüyorsanız bile bunu bir galeri sahibine ateşli bir şekilde diretmemelisiniz. Bakın, bu benim işim ve benim işime saygı göstermeyen, hiçleştiren, banalleştiren, inanmayan biriyle laf düellosu yapacak değilim. Gerçekten çok işim var. Siz nasılsa her şeyi en iyi bilensiniz (!). Yeniliklerden bihaberimdir falan filan... 487. Diyalog büyük tecrübe. Bu yolda devam edin. Başarılar diliyorum. Ve hoşçakalın.

Sanata ilişkin herkes gibi görüş ve eleştirilerimi belirtmekten başka bir şey yapmamaya özen gösteriyorum. Yanlışı ya da doğrusuyla değerlendirilerek daha iyi ve daha nasıl başarılı olunur düşüncesini taşımaktayım. Bu bağlamda gerçekten özenli ve saygılı olmanın da gereklerini yerine getirmeye çalışıyorum. Gerçekler karşısında herkesin duyumsaması ve duyarlılığı aynı değildir. Çok ama çok gereksiz alınganlıkların olması da söz konusu, bu da bilinen bir şey. Böyle bir şey var diye eleştiri yapmak ve görüş bildirmemek mi gerekiyor? Yoksa bizler "yanlışlarla doğruları" konuşmaz oluruz, sorunlara da çözüm bulamayız. Bırakalım çözüm aramayı; sorun var mı, yok mu onu da anlayamayız.

Ülkemizdeki sanatın içine düştüğü olumsuzlukları dile getiriyorum. Kim ne derse desin günümüz sanat dünyasında adımız, sanımız yok. Bunu başaramadıkça saygınlık da kazanamayız. Başarılı olup saygınlık kazanalım istiyoruz. Bu konudaki çabalarımız kişiler, kurumlar, galeriler, müzeler arasında çözüm arayanların "etkili olacak bir gücü oluşturamadığı" görülüyor. Çorbada tuzum olsun istesem de benim de etkim nereye dek olabilir? Anlayanı var, anlamayanı var! 

Bana ulaşan ve düşüncelerime yönelen yukarıda tepki niteliğindeki değerlendirmeyi her şeyden önce anlayışla karşılıyorum. Ben gerçekten ne demek istenildiğini anlamadım. Tümüyle benim ele aldığım konun dışında bir tepki. Sanki her sözü onun için söylemişim gibi algılanmış. Bunun nedenini de anlamadım. Ben sanatı odak alarak değerlendirme yapıyorum. İsterdim ki bu tepki sanatsal bir düşünceye dayansın. Kendi işinden ve ne denli uzun zamandır bu işte deneyimli olduğundan söz ediyor. Anladığıma göre bir galerici. Şöyle denilmeli, böyle denilmeli gibi öğütlerde bulunuyor. Sanat ne benim sözüme ne de başkasının sözüne bağlı olarak yol almıyor. Bizim sanatın ne dediğini anlamamız gerekir. Çok üzücü olan da şu ki üstüne alınmış gibi görünüyor. Sanatta değersiz olanlar benim gözümde değil, sanatın gözünde çöplüktür. Buna “sanat açısından hiçbir işe yaramaz" demek de aynı kapıya çıkar. Hiç kimseye de bunlar alınmasın, satılmasın da diyemeyiz. Sanatsal açıdan değeri olmayan bir çalışmanın ne denirse densin sanatsal değer taşımadığı gerçek değişmez. Alan alır, satan satar.  Söz konusu sanatsa, sanat bizden herkes kendini sanatın değerlerine göre ayarlamak zorunda olduğunu söyler. Yaşadığım Almanya’ da durum bu. Sanatın değerlerinden uzak çalışmaları sergileyen galeriler göremezsiniz. Ayarlamayanlara da zorla ayarlatılacak diye bir zorbalık söz konusu değil. İşin zorbalığa dönüştüğü yerde sanat yoktur.

Bu kişi kendini ne derece anlatırsa anlatsın şu sorunu çözüp çözmediğine bakılır. Tüm dünyanın sanat açısından bakışı da böyledir. Bunu daha önce de yazdım. Bir galerinin saygınlığı dünya sanatına kattığı sanatçı sayısına göre artar. Hiç tanımadığım bir galeri, galericiyi veya küratörü neden karşıma alayım ki? O kendi kendini bu açıdan çok kolay değerlendirebilir. Böyle bir deneyiminin olduğuna eminim. Bu bağlamda şöyle bir örnek vereyim: Amsterdam’ da tanıdığım bir galeri var. Bu galeri her yıl Uluslararası Köln Sanat Fuarı’ na katılır. Bu o galerinin ve buna benzer galerilerin de sanat bağlamında  ne derece önemli bir yer edindiği bir ölçüdür. Salt bununla da kalmıyor galeriler. Sözünü ettiğim galeri bizden biri olan Cevdet Erek’ i bir dünya sanatçısı düzeyinde tanıttı ve bugün kendisi ünlü bir dünya sanatçısıdır. Salt Cevdet Erek’ i değil daha birçok sanatçıyı bu düzeyde dünya sanatına kazandırmıştır. Almanya’ daki birçok galeri salt bir ülke galerisi olmanın ötesinde bir görevi yerine getiriyor. Bu konumda olan çok sayıda galerileri Almanya’ da bulabilirsiniz.

Değerlendirmemi kendime göre değil, dünya sanatı içinde olup biten gerçeklere göre dile getiriyorum. Eleştiren kişi de değerlendirmesini bana göre değil belirttiğim dünya ölçüsündeki değerlere göre yapmalıdır. Sonuçta beni karşısına değil, düşünce anlamında yanına alırdı.

Bana göre çok eksik, çok yanlış bir anlama olmuş. Onun nasıl ve kimlerle çalıştığını bilemem. Yaptıklarının değersiz olduğunu çağdaş ve evrensel sanat kabul etmiyorsa hesaplaşması gereken de çağdaş ve evrensel sanattır.

Umarım kendisi de bu konuda söyleneceklere ilişkin erimi belirlemede benden daha dikkatli ve gerçek bir sanat dostu olur. 

Ben sanatsal çalışmalarımı evrensel ve çağdaş sanatın kapsamı içinde yaparak sanatsal bir başarı elde edildiğine inanırım. Buna göre çalışırım. Odağım çağdaş ve evrensel sanattır. Başaramamış olsaydım yaptıklarımın hepsini yok ederdim. Bana en sevdiğin çalışma hangisidir, diye sorulduğunda: “Böyle bir ayrıcalık olsaydı, diğerlerini yok ederdim” diyorum. Bu yanlış mı, suç mu?

Bu durumda yeni bir soru ile diyaloğumuzu daha da bütünleştirebiliriz: İnsanlar neden gözlerinin önünde duran gerçeği görmez veya görmezden gelirler? - Buraya kadar olan bölümlerimizde yüzlerce konu, örnekleri ve yaşanmışlıklarıyla yazılmasına ve diyaloğun başında "siz de sorularınızla katılabilirsiniz" uyarısına rağmen insanlar neden soru soramıyorlar, özellikle sanatla ilgilenen insanların birbirine soru sormamasının nedeni nedir?

Görsel Sanatların Rönesans’ tan bu yana olan gelişimine bakıldığında bizim bu gelişmeleri yaşamadığımız görülür. Günümüzde gelinen noktada sanata baktığımızda özellikle bu noktada bizim hiç anlayamayacağımız bir yolda ilerliyor. Sanatın geçirdiği evrelerden çok uzak kalındığında günümüzü de anlamak olanaklaşıyor. Bu boşluğu doldurmak, tüm evreleri yasamak zorunluluğu da getirmiyor. İstenildiğinde, yoğun ve etkili çalışmalarla geçmişi yaşamasak da çok iyi anlayabiliriz. Günümüzdeki olup bitenleri de daha kolay anlamaya çalışırız.

Sanatın çağdaş yapılanması serüvenlerle doludur. Gelinilen nokta sanatın geçmişini de yaşayanlar için anlaşılması zor ataklar yapmaktadır. Başlangıçta anlamak isteyenleri de zorlayan şaşırtıcılıklarla dolu görülmektedir. Sonuçta kafalarındaki sorulara doğru yanıt veren kaynaklar eksikleri tamamlayabilmektedir. Batı toplumunda Picasso ile başlayan şaşkınlık giderek çoğaldı. En son Beuys da anlaşılmazlığın bir dönemini yaşadı. Bunu yasayan Beuys değil, toplumdu. Başlangıçta olumsuz tepki veren toplumdu. Bu şaşkınlık gerçekten önemli bir zaman yitimine ve sanat depremi yaşanmasına neden oldu. Batı toplumu zor da olsa bunları aşmasını bildi.  Anlamadığı ve şaşırtıcı durumlar karşısında çok dikkatli davranmaktadır. Soru sormak bile insanı düşündürür oldu. Kendini bilmez biri yerine konmak istememektedir.

Tüm bu oluşumları, sorunları yaşamış olan batı toplumu karar vermeden önce anlamak istediklerini sormaktan çekinmiyor. Daha ilkokuldan başlayarak soru sorma geleneği oluşturulmuş. Öğretmenlik yıllarımda Alman öğretmen arkadaşlarım çocukların durumunun görüşüldüğü toplantılarda bir çocuğun soru sormaması sorun olarak ele alınıyordu. Bugün de bu eğitim anlayışı gündemin önemli konularından biridir. Böyle yetişmiş bir toplum her konuda soru sormasını ve sorgulamasını bilmektedir. Böyle bir toplum sorularla sorunlara daha erken varılmasını sağladığı gibi çözümler bulunması için de erken önlem almaya çalışmaktadır.

Bizim aile yapımızda doğuştan başlayarak çocukların soru sormaları rahatsızlık yaratır. "Sen sus, konuşma“ diyerek azarlanır. Okulda da durum başka değildir. Öğrenci ezberciliğe ve kalıplaşmışlığa itilir. Pek azı bu cendereden kendini kurtarabilir. Annemin benim çocukluğumdaki bir anısı var. Babama sorular sorarmışım. Babam bilmem dediğinde ben de bilmem deme diyerek kızarmışım. Bu çekiş tavrım çok hoşlarına gidince azar yerine gülerlermiş. Ben çocukluğumda sorular karşısındaki azardan böyle kurtuldum. Sürekli soru soran biri oldum. Kimi zaman öyle sorular vardı ki sorulması kutsallığın içine de giriyordu. O zaman içimden sorardım ve kendi çabamla yanıtlarını arardım. Her söyleneni de olduğu gibi kabul etmezdim. Bugün durum bende böyle bir sorgulama yapısını oluşturdu. Türkiye' deyken sanata bakışım da böyleydi. Başta biçem olmak üzere birer kalıp ve kuralmış gibi gösterilenleri hep sorgulamıştım. Bu sorgulamaya takılıp zorlananları gördükçe onlardan uzaklaşıyordum. Bunlar arasında çok ünlü olanlar da olabiliyordu. Çoğu kez çok saf ve dünyadan bihaber biriymiş gibi görünerek sorduğumda karşımdakinin hiddetini ve kızgınlıklarını görmeye değerdi. İçimdeki kahkahaları da durduramazdım. Sonuçta soru sormaların önemini ve değerini kavradım. Beni özgürleştiren ve özgünleştiren de budur.

Birgün Selahattin Taran bir öğrencisini bana gönderdi. "Git, Sabahattin' le konuş, bakalım ne diyecek, öğren de gel". Ögrenci geldi. Ben konuyu bilmiyorum. Gelen de tam anlamıyla niçin gönderildiğini bilmiyordu. Selahattin Taran birçok şeyin yaşayarak öğrenilmesini isterdi. Öğrenciye neden geldiğini sordum, bilmediğini söyledi. "Peki ne oldu da gönderdi, bir sey olmuşturda göndermiştir“ dedim. Sınıfa girmiş ve söylenmeye başlamış. "Her hafta eksikleri anlatıyorum. Bir hafta sonra karşıma yine Aynı eksiklerle çıkıyorsunuz. Bir kez daha anlatıyorum. Bir hafta sonra yine aynı eksikler. Demek ki ben size bir ömür boyu eksiklerinizi anlatsam yine düzeltemeyeceksiniz. En iyisi biriniz Sabahattin' e gitsin, konuşsun"! Durumu anlamıştım. Öğrenciye: ''O, anlattıktan sonra daha iyi anlamak için hiç soru sormuyor musunuz, sanat kolay anlaşılmaz. Her doğru içinde bir yığın soru barındırır". Hiç sormazlarmış. işte dedim, nedeni budur. Durumu Selahattin Taran' a anlatmış. Yahu demiş, ben yıllardır Sabahattin' e çok soru sorduğu için kızardım, soru sorulmasına da karşı değilim. Sabahattin kadar soru soranını da görmedim. Soruları anlamasına anlıyorum da 'kötü' desem 'neden kötü’ diye sorar. İyi dediklerime de 'neden iyi' diye sorar. Beni en çok yoran bu sorular olur. İçimden kızdığım da olurdu. Şimdi onun ne denli haklı olduğunu anlıyorum. Sizler soru sormayınca ben de anladınız sanıyorum. Sabahattin' in değerini şimdi daha iyi anladım. Biraz da şu futbolun arkasını bırakıp da daha çok resim çalışsa iyi olur ya... diye de eleştirisini eklemiş.  

Selahattin Taran' ın bu bağlamda oğlu Ali Taran’ la ilgili bir anıyı anlatayım. Bugün reklamcılıkta çok ünlü olan Ali Taran sanırım bir burs nedeniyle İngiltere’ye gidecek. O zamanlar en uygun ulaşım aracı trendi. Uçak çok pahalıydı. Selahattin Taran ve ailesi Kadıköy’ de oturuyorlardı. Ali' yi, Sirkeci' ye tren ederlerini  öğrenmesi için göndermiş. Sirkeci' de görevli hangi mevki için olduğunu sormuş. Babasıyla bunu konuşmadığı için yanıt verememiş. Geri dönmüş. Babasına durumu anlatmış. O da; "be oğlum, ben bunu baştan biliyordum. Baktım sen bana bir şey de sormadın. Böyle geri geleceğini de biliyordum ama seslenmedim. Sen önce soru sormasını öğren ki böyle boşuna yorulma“. Ali Taran' ın ne duruma geldiğini herkes biliyor. İş ve insan ilişkileriyle ilgili durumunu bilemem. Kırk yıldır Köln' deyim...

Oğlum ilkokul 2. sınıftaydı. Köln' de eve gitmek için belediye otobüsüne bindik. Dur, kalk yarım saati alabiliyor. Oğlum başladı sorular sormaya. Ben de yanıtlıyorum. Yanıtladıkça soruyor. Onu baştan savmamak için kafamda da ''bilmem deme“ duruyor. Çocukluğumdan bana aktarılan en iyi anı bu olsa gerek. Bilmem dememe sırası bana gelmiş. Bilemediklerim de oluyor ama onları doğru biçimde savuşturuyorum. En iyi nerede öğreneceğimizi söylüyorum. Eve gidince de birlikte araştırmaya söz veriyorum. ''Soruyu unutma“ diyorum. Gerçi pek öyle bilemediklerimi de sormadı. Eve gelinceye dek durmadan sordu, durmadan yanıtlamaya çalıştım. İki hafta sonra oturduğumuz yerde bir tanıdığa gittik. Oradaki tanımadığım biri, beni tanıdığını söyledi.  O da sözünü ettiğim o kişi otobüste arkamızda oturuyormuş. Oğlumun çok soru sorması dikkatini çekmiş ama bir yandan da çok huzursuz olmuş. ''Yeter bu kadar soru", diyerek azarlayıp kızacağımı, ha şimdi, ha sonra bir şaplak atacağımı düşünmüş. İninceye dek şaplağın inmediğini görünce çok şaşırmış. Bu da onun bu durumu unutamayacağı denli çok dikkatini çekmiş. Neden çok şaşırdığı sordum: ''Bizim Türk ailelerinde böyle bir şeyi hiç görmedim...“ dedi.

Oğlumun sınıf öğretmeninden soru sormuyor şikâyeti hiç almadım. Hiperaktifligi vardı ve onu da biliyordu... Soru sormanın yarattığı özgüven yanıtları da tartışmaya açık tutuyordu. Öğreticilik açısından da kolay değildi. Almanya' da çocuklar böyle özgüvenle yetişiyor ve soru sormaktan korkup çekinmiyorlar. ''Acaba soru sorsam ayıp mı olur“ düşüncesi yok. Kimi zamanlar sorular saçma da olabiliyor. Önemli olan sorabilmektir.

Oğlum bir kitap yazmıştı ve bastırmak istiyordu. Almanya’ yı ve dilini benden iyi tanıyordu. Kitabı bastırmak için bir basımevi nasıl bulacağı zamanı gelmişti. Belki daha önce bir çözüm bulması gerekse de kitap bitmeden araştırmaya girmemiş. Ben her şeyi çok iyi biliyorum, demeden geldi bana sordu. Ben de neler yapması gerektiğini söyledim. Önce araştırıp elli basımevi bulmasını söyledim. Şaşırdı. "Çok degil mi baba“ dedi. ''Daha işin başındasın, az bile olabilir" dedim. Sonunda başardı. Dediği de şuydu, iyi ki sana sorup danıştım. Bana rahatlıkla sorular sorabileceğini biliyordu. Bana olmazsa başkalarına da sorabilirdi ki kimi konular en güvenilen kişiye sorulmalıydı. Yaşama atılınca bu tür sorunlar da var.

Birçok yönden ezilmiş ve yüreklilikleri kırılmış olan toplumlar sürekli şu ezikliği duyarlar, ''sorunca ayıp olmaz mı“. Haklılar da... Belirttiğim gibi soru sorduğunuz kişiler de soru sorulmasına aşina değiller. Kızarlar, sinirlenirler, soru soranı üzerler. Beni üzen olmadı ama neredeyse kavgaya dönüşen tartışmalar çıktı. Ne oldu ki, altı üstü bir soru sordum. Küfür ve aşağılama da yok. Neymiş efendim, böyle de soru mu olurmuş? Ben de yapıştırıyor, "yanıtı bilmiyorsunuz anlaşılan. Kızarak geçiştirmeye mi çalışıyorsunuz“ deyince de gelsin kaba kuvvet. İşte insanlarımız bunları yaşamak da istemediği için soru sormayan bir topluma dönüşmüşüz. Hele, hele büyüklerimize soru mu sorulur? Buradan başlıyor sorumsuzluk...

Soru soracak da ne olacak? Oysa sorular dağlar, sıradağlar gibi... Bir kez sorabilseler, içten içe yanmayacaklar. Hele sanatçı geçinenlerimiz... Burunlarından kıl aldırmazlar. Özellikle görsel sanatlarda, sanatta yerini bulamayıp da sanatçı diye yüceltilenler...

İnanın ki sınıf arkadaşlığı yaptığınız kişiler, bir yer edinmiş gibi bir yere yerleşmişse, kendi sınıf arkadaşlarını kesinlikle tanımazlığa gelir. ''Yok ya, tanıyamadım…" Ölünün  körü! Tanısan ölür müydün? İnsanlığa çok yazık olmuş, bırakalım soru sormayı...  

Ben her zaman umutluyum. Gelişme ve insanlık duyguları ölmez. Bunların da çok güzel ve insancıl örneklerini yaşıyoruz. Zamanla daha da gelişeceğini düşünüyorum...

Bilgisayar, teknoloji marifetiyle yapılan resim sanatı ve oyun sektörü ile ilgili düşünce ve hisleriniz nelerdir? 

Çöplük ve her türlü artıklarla yapılan sanatsal çalışmalara bir engel yoksa bilgisayar teknolojisiyle yapılan sanatsal çalışmalara da bir engel yoktur. Ayrıca gelişen teknoloji sonucunda ortaya çıkan ve yenilikler sanat çalışmalarında da kullanılmaktadır. Yaşadığımız dünya sürekli gelişen ve bu gelişmelerin yaşamın her alanında kullanılan bir dünyada yaşıyoruz. Sanatla yaşam ayrı tutulamayacağına göre yaşamımızın her alanına girmiş teknolojinin sanatta kullanılmasında hiçbir sakınca olmadığı gibi kullanılmaması kuşkulu bir durum yaratır.

Takip ettiğiniz günümüz sanatçıları ve onların sanatlarından bahseder misiniz?

Birçok sanatçıyı izleme olanaklarım oluyor. Bunların başında Bernard Schultze ve eşi Ursula gelir. Benim gibi Köln’de yaşıyorlardı, ya da ben onlar gibi Köln’de yaşıyordum. İyi bir dostluğumuz vardı. Hiç gocunmadan, büyüklük taslamadan atölyeme gelirlerdi. Ben de onlara giderdim. Karşılıklı birçok konunun yanında ağırlık sanattaydı. Sanata bakışımızda hiçbir anlaşmazlığımız olmadı. Bu nedenle sanat konusundaki konuşmalarımız değerli konuşmalardı. 

Kendisi informel anlayışta çalışan bir sanatçıydı. Bu konuyu daha da açmaya çalışırdım ve o da ilgiyle dinleyeceğimi bilir, anlatırdı. Çalışmalarını gerçekten çok severdim. Etkilendiği ve örnek aldığı sanatçı, Jawlensky’ydi. Çalışmalarından nasıl etkilendiğini coşkuyla anlatırdı. Jawlensky’den çıkışla kendi biçemini ve yolunu açan informel anlayışa nasıl ve nereden vardığını anlatırdı. İkşnci Dünya Savaşı’na hiç istemeyerek ve zorunluluktan, kaçamadığı için katılmış. Katılmasa ölüm cezası alacakmış. Hiç kimseyi öldürmemek için ateş etmiş. 

Beni sanatın içinde tutan Bernard Schultze’dir. Daha çok etkileyense Beuys’du. Türkiye’den ayrıldıktan sonra kafamdaki soruların yanıtını Beuys’da buldum. Daha önce anlattığım bir biçem derdinden uzun uzun söz etmiştim. Kafamdaki “ille de biçem mi” sorusuna kesin bir yanıt bulamamıştım. Bana göre ille de biçem söz konusu olmamalıydı. Kime danışır ve kimi örnek verebilirsin? Biçeme karşı çıkılması oldukça doğru bir anlayıştı ama Türkiye’deki yalnızlığa bir de yapayalnızlık eklenmekle kalmayacak sanat diye manyakça işler yapanlarca “manyak” damgası da yemek vardı. Düşüncemin doğruluğuna sürekli yanıt aramaktaydım. Almanya’da Beuys kafamdaki sorunları çözmüştü. Öylesine çözmüştü ki, o yıllarda Beuys’a “şarlatan” diyen Almanlara ben de şarlatan diyordum. Bir Türk’den bunu işitmiş olmalarını kafaları almıyordu. Daha sonra kafaları almaya başladı. Sanırım o günlerde onlar bana içten içe “manyak” demişlerdir. Beuys’daki özgüven çok güçlüydü. Ben Türkiye’de biçem konusunda böyle bir özgüvene yüreklenemedim. Elde avuçta özgüveni destekleyecek hiçbir şey yoktu. Türkiye kendi içinde kapalı ve soytarılığa açık bir konumdaydı.

Benim bakış çizgim yerine oturmuştu. Nereye bakacağımı ve nereye gideceğimi iyice anlamıştım. Daha önce bende oluşan biçemsizlik konusu önümü alabildiğince özgürce açmıştı. Zincirler paramparça olmuştu. Daha sonra bu doğrultuda yapıtlar veren Gerhard Richter ve Tony Gragg’ın çalışmalarıyla karşılaştım. İkisi de Düsseldorf Güzel Sanatlar Akademisi’nde öğretim üyesiydiler.  Beuys’la birlikte çalışıyorlardı. Biçemsizlik konusunda Beuys’dan etkilenmemeleri söz konusu olamazdı. Her iki sanatçı bugün dünyanın önde gelen büyük sanatçılarıdır. Biçemsizlik konusunda da üstün başarı gösteren örnek çalışmalarıyla karşılaşıyoruz. Uzun süredir, yaşayan bu iki büyük sanatçıyı izliyorum. Onlara benzemek gibi bir derdim olmadı ama biçemsizlik konusunda aynı duyguları paylaşıyoruz.

Genel olarak sanattaki güncelikleri izlemeyi aksatmadan sürdürmeye çalışıyorum. Bienalleri ve uluslararası sanat fuarlarını gezerek günümüzde neler olup bittiğini, günü gününe gözden geçiriyor ve sürekli karşılaştırmalar yapıyorum. Önümüzdeki yılda daha ne gibi atılımlar olacağına ilişkin birikimler elde etmeye çaba harcıyorum. Bir söyleşimizde Bernard Schultze’nin de böyle yaptığını anlatmıştı. Koskoca dünya sanatçısı her açıdan sanatta yeterliliğini kanıtlamış olsa da güncelliği elden bırakmıyordu. 

Ülkemizde Basel Fuarı için toplu bir gezi yapılması tasarlanmış. İçlerinde bir de öğretim üyesi profesör varmış. Fuarı gezmişler ve bu profesör söylenmeye başlamış, “beni buraya gelmeye neden zorladınız? Bana burası bir şey verecek düzeyde bir yer değil. Ben buraya  boşuna gelip yoruldum…” filan demiş. “Gözünü sevdiğimin Bernard Schultze’si…” dedim, bunu dinleyince. Schultze bağımsız çalışan bir sanatçı ve öğreticilik de yapmıyor ve fuarları kimi sergileri de kaçırmıyor. Bir zamanlar bizim ülkemizden Viyana’da bir sanat sergisi diye sanatçı dediklerinden çalışmalar toplayıp sergilemişler. Schultze sergiyi görmek için Viyana’ya gitmiş. Neden bunca yolu o sergi için göze aldınız” dedim. “Türkiye’de neler yapıldığını da görmek istedim” yanıtını verdi. Sonuçta da büyük bir düş kırıklığına uğramış. Karı koca olanların da işlerini görünce seçimin eş, dost ayarlaması olduğunu anlamış. Tek bir çalışma beğenmemiş. Bu arada bana da övgülerini eksik etmedi. Olsun, ne güzel. Bizden birinden iki resim edinmek istedi ya. Karınca kararınca ülkemin de alnını ak etmiş miyimdir, acaba? Benden iki resim istedi ama para almadım, bağışladım. Ayrıca benim açımdan benden resim beğenmesinin verdiği onur yeterliydi.

Bize gelince de adam öğretim üyesi ama fuara boşuna gelmişmiş. Öğrencilerine öğretecek, gösterecek fotoğraflarla örnekler oluştursana be adam! Demek ki öğreticilik anlayışı da hiçbir şeymiş. Diyelim ki o fuar ona yeterli bir güçte değil, olabilir. Pekiyi, dünya sanatının neresindesin? Hiçbir yerinde. Kaç tane dünya sanatı içinde öğrenci yetiştirmiş? Hiç. Neyin başarısı bu? Almanların “yanlış gurur” dedikleri bu işte.

Neyse ben yine anlatanın yalancısıyım. Umarım yalandır. Yalan olmamasına da şaşırmam. 

Bende fuar ve bienallerden on binlerce fotoğraf var. Türkiye’deki Güzel Sanatlar Fakültelerinde verdiğim seminerlerde kullanıyorum. Öğrencilerin gözleri fal taşı gibi açılıyor ama yürekleri de eziliyor. Bana şunu söylüyorlar: “Hocam, bunlar bizi bozar” Şaka olarak söylenen bu sözün altındaki gerçek de belli. Ülkemiz bu düzeyde değil. 

Bir yandan dünya sanatını hem izleyip hem de fotoğraflarla büyük bir genişleme sağlıyorum. Dünyadan haberim oluyor. Daha ne olsun? Bu anlayış bir ya da birkaç sanatçıyı izlemekten daha ileri bir nokta. Ben her şeye karşın Gerhard Richter’le, Tony Cragg’ı yakından izlemeye çalışıyorum. Onlar sanatçı olarak belli bir biçemde kalmayarak sürekli değişikleri kendi arkalarından sürüklüyorlar. Bu gerçekten çok büyük bir coşku. Hiperrealizm’den soyutun en uç noktasına dek çalışmalar yapan Gerhard Richter’in sanat anlayışındaki yaratıcı gücü çok çekici ve önemli bir etken. Tony Cragg da öyle: Yontudaki biçem yerinde dururken kavramsal sanatın içine de dalış yaparak sürekli biçemdem biçeme geçebiliyor. İkisini de büyük bir beğeniyle izliyorum. Kafalarımız uyum içerisinde.

Doğuşundan günümüze sanatınızı ve gelişim süreçlerini anlatır mısınız..?

Ne derece anlatabilirim, ne derece anlatamam bilemiyorum. Her şeyin başında yaşanmışlık var. Yaşanmışlığın ayırımına varmak ne denli yaşanırsa yaşansın kolay olmuyor. Ülkemizdeki sanata bakış açısı gerçek sanat anlayışının dışında bir yerlerde dolaşınca sanata soyunmuş olanlarımızı da yaşanmışlıkta olumsuz etkiliyor.  Gençlerimiz de sanat çalışmalarında nereye, nasıl gidileceğini anlamakta çok zorluk çekiyor. İnternet yoluyla dünya sanatını izleme ve araştırma olanakları olsa da kafalarında oluşan sorulara istedikleri yanıtı bulamıyorlar. Günümüzü kasıp kavuran “Kavramsal Sanat” konusunda sağlıklı bir aydınlanma gerçekleşmemiş. Sanata kavram katmak olarak öğreniyorlar ve bu hiçbir yanı doğru olamayan bir açıklama. Bu da sanat yolunda ilerlemek isteyenlere büyük sıkıntılar yaşatıyor. Araştırıp incelediklerinde sanatta her şeyin yapıldığı duygusuna kapılıyorlar. Öykünmecilik, aktarmacılık, çalma - çırpma yoluna başvuruyorlar. Kendi özgünlüklerini ortaya koyacak yol göstericileri de yok. Her kafadan bir ses çıkınca çıkmaza saplanıyorlar. 

Bunların tümünün daha da beterini Türkiye yıllarımda yaşayanlardanım. Tek bir açıdan oldukça güçlü ve inatçıydım. Ne olursa olsun sanattan ödün vermemek ilkesini güvenle korudum.

Ülkedeki kafalar sanat konusunda karışıp düzelteni ve yol göstereni olmayınca da her şey kim vurduya  dönüştü. Bu nedenledir ki adları büyük ve usta sanatçıya çıkmış olup öğretim üyeliği yapmış olanların çağdaş ve evrensel anlamda sanatçılar çıkardığı görülmedi. Bu değerlendirmeyi haklı olarak sık sık gündeme getiriyorum. Her olumsuzluğun altından bu olumsuzlukların içindekiler çıkıyor. Bugüne dek olumsuzların olumsuz etkileri ve egemenlikleri yoğun bir biçimde sürmekte. Bunu anlamak ve onaylamak olanaklı değil. Ortada sanat yok, sepet yok. Ha bire usta ve büyük sanatçılarımızdan söz ediyoruz. Biri “500 Sanatçımız” diye de bir kitap yayımladı. Çerden, çöpten bir yığın kişiyi burada sanatçı adı altında topladı. Bu çarpıklık tam anlamıyla büyük bir yıkımı kanıtlayan bir anlayıştı. Sanata ihanetin de belgesi. Bizim gerçekten tam anlamıyla 500 sanatçımız olsaydı birçok Avrupa ülkesini sanatta silip süpürürdük. Diğer yandan da usta ve sanatta başarılı olanları görmezlikten gelerek "tuu kaka" yapıyoruz. Güç de olsa birkaçı için bir ayrıcalık da kendini gösterdi. Oysa yaygınlaşması gerek. Sanatı adam gibi yapanlarımızın karşısında aşağılık duygusu ve kin gütme, çekememezlik yapma güdülerinden kurtulmalıyız. Özellikle gençlerimize sanatta çözüm yollarını bulacakları destekleri sağlamalıyız. Günümüzdeki sanat eğitimi geçmişteki topal, aksak ilerlemeye çalışan sanat eğitiminin de çok gerisinde. Sanattan uzak resim yapanlar yetişiyor. Sorduğum ve anlattığım çok şeyi bilmiyorlar. Öğretilemediği belli oluyor. Öğreticiler de kendilerini yetiştirmeye çalışmıyor.

İşte ben bugünü yaratan bir ortam içinde olmak istemedim. Çağdaş ve evrensel sanatın yaşandığı ve beni sanatla yaşatan bir yer aradım. Yiten zaman demek önüme ölü bir zamanı sermek demekti. Benim açımdan bir daha doğrulmak ve dirilmek olanaklı değildi. Doğru zamanda, doğru yerde ve doğru bir sanat anlayışı içinde ya var olunacak ya da yok olunacak. O günkü koşullarda beni ve benim durumumda olanları ne bir destekleyen, ne bir koruyan, ne başarının yolunu açan, ne bir olanak ne bir güç yoktu. Ne bulduysak kendi ışığımızı kendi gücümüzle bulduk. Tüm bu karanlığın içinden sızan ışık damlacıklarını görünce karanlıkta yaşama alışkanlıklarını bu ışık damlacıklarıyla yenmeye çalıştık. Karanlıktan çıkınca başımıza nelerin geleceğini de biliyorduk. Ülkemizde tarafından dışlanmak ve yok sayılmak. Almanya’daysa bunu bizlere karşı Yeni Naziler yapıyor. Çabalamayı ve sanat uğraşını karanlığa gömmeyi, karanlıkta yaşamayı daha kolay bulan birçok tanıdığım arkadaş ve diğer kişilerin önemli bir bölümü aydınlıktaki yok sayılmayı bırakıp karanlıkta var olmayı seçmek zorunda kaldılar. Şimdi anlatmam gerekenleri başlara dönerek anlatmak gerekiyor. Işık damlalarının arkasından gitmenin olağanüstü bir öyküsü de denilebilir, bun: ve ışık damlacıklarını büyütüp ışık topuna dönüştürmek salt bilinçle oluşmadı. Her şey ışığın ne olduğunun bilincine varamadan duygu ve duyarlılığın arkasına takılmakla gelişti. Bilincin yapacağı şey değildi. Bilinç konumu belirleme işlevi görüyordu.

İlkokulda çok kötü, kuru boya ve kağıtla neler yaptığımı anımsıyorum. Bir evde konukluk gibi bir konuda evi çizer duvarları saydammış gibi evin içini dışarıdan görürdüm. Hemen hemen tüm sınıf arkadaşlarım da öyleydi. Bir ayrıcalığım yoktu. İnsanları çizerken yönü bize de dönük olsa ayaklar yan çizilirdi. Ben de öyle insan resimleri çizdiğimi çok iyi anımsıyorum. Köydeyken evimizin dibindeki dağın yamacında yüzeyi dümdüz olan bir kaya vardı. Kiremitle oraya ne olduğu belirsiz özgürce çizgiler çizerdim. O çizgiler bana göre her türlü canlıdan daha canlıydı. Okulda ne özgür çizgiler ne de canlılık kaldı. Kuru renkli kalemlerle her şey kupkuruydu ve hiçbir rengin tadına ve güzelliğine varamazdık. Hepsi solgundu. Bastırsam kâğıt yırtılıyordu. Kahverengi ve sarıyı bir arada kullanmayı severdim. Nedendi ki? Bugüne dek anlamış değilim. Tek anladığım şey, renk ve boyama ilgim böyle başladı. Daha önce anaokulu, baba okulu yoktu. Okulu olmayan köyde ne olsun ki! Benim nine okulum vardı. Nine okulunda sevgi ve hoşgörü vardı. İlkokula daha önce adı hiç duyulmayan, bugün artık iyice ünlenen REYHANLI'DA başladım. Köyü bıraktık, evleri ve insanları çok olan köylerin bir araya geldiği bir başka köydeydik ama o denli de kötü değildi. Yüzecek doğal bir gölü, kışlık sinemasıyla yazlık sinemaları da vardı. Çınarlar arasında gezi yolumuz, en önemlisi de Yeşil-beyaz formalı Reyhanlı Gençlik Spor takımı ve futbol sahası vardı. Keçilerimiz, çok sevdiğim oğlaklarımız, beni sabırla taşıyan eşeğimiz ve beni koruyan köpeğimiz yoktu. O günlerden bana kalan tek şey eşeğimizin heybesidir. Yaşanmışlık diyorum ya, işte bu heybe yaşanmışlığın kendisiydi.

Birgün yine atölyeme gelen Düsseldorf Güzel Sanatlar Akademisi ve Beuys’un çok yakın arkadaşı Günter Bleks asılı olan bu heybeyi gördü. Ne olduğunu sordu, anlattım. Keçi kılından yapılmış bu heybeye yakından baktı. Heybenin çok etkileyici olduğunu söyledi. Ben de bu nedenle sakladığımı söyledim. Yanımda çok yakınım olan biri de vardı. Her seferinde bu heybeyi neden tuttuğumu sorardı. Yanıtı anlayamayacağı için bir şey demezdim. Bir gün dayanamayıp “yaşanmışlık var” dedim alay eder gibi güldü. Ben de ona güldüm. Bu tanıdık bu kez soruyu Bleks’e yöneltti, neden etkileyici olduğunu sordu. Aldığı yanıt: “Bunda yaşanmışlık var.” Ondan sonra benim ona gülmem haklı bir gülme olarak kaldı. Heybeye saldırı son bulmuştu. 

Genç yaşlarda yaşanmışlığın ne olduğunu bir ucundan yakalasam da tam anlamıyla sanatla bir araya getirip yoğun olarak kullanmaktan uzaktım. Grafik çalışmalarımda yaşanmışlıkların etkisi çok yoğundu ama bunun daha çok duygu yoğunluğu olduğu düşüncesindeydim. Tam anlamıyla bir yaşanmışlığa oturtmadığım için açılımları engelliyordu. Nedenin bu olduğunun ayırımına varamamıştım.  Baştan da belirttiğim gibi ülkemizde yaşadığım zaman içerisinde böyle bir yaratım dili bilinmiyordu. O yıllarda sanatta önümüzü açacak bir babayiğit bul bulabilirsen. Bugün de durumun değiştiğine tanık olmadım. Geçmişte sanat yolunda sağlam temellere dayalı olarak ilerleme düşüncesi vardı. Bugünse her şey çarpıtılmış durumda. Bilenlerle bilmeyenler, at iziyle it izi birbirine karışmış durumda. Geçmişte bilgi edinme olanakları gerçekten çok azdı. Avrupa’da durumun nerelere gittiğini anlayabilmenin koşulları da ağırdı. Avrupalı yaşanmışlığın ne olduğunu sanatsal bir dile uyarlarken bizlerse sanatta çok biliyormuşuz gibi gereksiz tartışmalara girdik: “Sanat soyut mu, somut mu? Sanat yöresellikten mi başlamalı, evrensellikten mi”... onlarca yıl tartıştık. Bir türlü çalışmalarımızda yolumuz yaşanmışlığa çıkmadı. Konudan sapıyormuşum gibi görünse de içinde bulunduğumuz zor koşulların daha iyi anlaşılmasını erimliyorum.

Benim sanat çalışmalarımda yolumu aydınlatan tek kişi her zaman söylediğim gibi Selahattin Taran’dır. Ne zaman başım sıkışsa baş vurduğum tek kaynak Selahattin Taran’dır. Onun yol göstericiliğiyle sanatın evrenselliğini ve evrenselliğin bağlantılarını çok kolay öğrendim. O zamanki sanat çabası içinde olan akademi ve diğer sanat yüksek okullarının açmazlarını ve çıkmazlarını erken anlayabilme gücüm oluşmuştu. Özellikle de oradaki yanlışlardan uzak durmaya karar verdim. Bunlar birden bire olmuyor.  Çok uzun bir sürece dayanıyor.

İlkokuldayken dördüncü sınıfta resme karşı ilgim öne çıktı. Bana göre olup olanın hepsi buydu. Bunu yıllarca resim öğretmeni olarak çalıştığım için o yılları daha iyi değerlendirebiliyorum. Resme karşı olan ilgimi daha ileriye taşıyıp geliştirecek öğretmen ve kişiler yoktu. Öğretmenin biri yağlıboyayla gerçekçi resimler yapardı. Okul için yaptığı bir resim okulun bir duvarında asılıydı. Şu an bile o resmi çok iyi anımsıyorum. Ben çocuğum, ne anlarım öylesi gerçekçi resimden. Işık gölge en başta bir çocuk için çok yabancıdır. Çocuk için de gereksizdir. Bu öğretmenin desteğini görebilirim sandıysam da hiç oralı olmadı. İyi ki olmadı. Resim derslerimize o gelirdi. O zaman neyi anlayıp anlamadığını bilmem olanaklı değildi. Resim öğretmeni olma yolundayken onun çocuk resminden anlamadığını anlayabildim. Onun da bunda ne suçu olabilir ki? Öğretilmemişse nasıl ilgilenip öğretebilir? İlkokuldan sonra bir kasaba ortaokulunda   resim öğretmeni pek olmazdı. Öğretmen yetersizliği vardı. Ben de kaynayıp giderdim.

Sınavı kazanarak Adana Düziçi ilköğretmen Okulu’da okumaya başladım. (Bugün Osmaniye' ye bağlı bir ilçe). Okul önce Köy Enstitüsüydü. Köy Enstitüleri kapanınca ilköğretmen okuluna dönüştürüldü. Okulun her türlü olanakları ve atölyeleri de vardı. Yatılı okuyordum. Böylece ilk kez resim dersinde gerçek bir resim öğretmeniyle karşılaşmış oldum. Resimden bir şey olacağımı hiç düşünmedim. Büyük sınıflarda güzel resim yapanlar vardı. Onlara resim öğretmenleri atölyenin anahtarını verirlerdi. İyi resim yapınca demek ki atölyenin anahtarı verilebiliyormuş. Ondan sonrası ne, bilmiyordum. Bana göre olmadığını da düşündüm. Zaman geçtikçe ben kendimde  her şeyin olağan bir çizgide gittiğini düşünüyordum. Her derse bu düşünceyle çalışıyordum. Resimse çok severek yaptığım bir dersti. Daha ötesi var mıdır, kafamı hiç yormadım. 

Bir gün resim öğretmeni benimle ayrıca konuştu. Okul altı yıllıktı. Altı yıl sonra ilkokul öğretmeni olacaktım. Kendimi buna hazırlayarak okulu bitirme başarısını göstererek öğretmen olmak istiyordum. Resim öğretmeni bana aşağı yukarı şunları söyledi, “görüyorum ki sen çok güzel resimler yapıyorsun. Böyle giderse 3. Sınıftan sonra seni İstanbul’da Çapa'ya göndereceğim…” dedi. Ben gerçekten anlamadım. Soru da soramadım. Kafam bir karıştı ki sormayın. O anlar ve günlerin şaşkınlığı bende kendini unutulmaz kıldı. Ben Antakyalıyım. Yaz aylarında Amik Ovası’ndaki pamuk tarlalarında pamukları çapalayarak eve üç beş kuruş katkı sağlamaya çalışırdık. Çocuk yaşta olmuşuz, kimsenin umurunda değildi. Ben öğretmen okuluna girmekle çapadan kurtuldum sanıyordum. Şimdi başıma İstanbul’da Çapa çıktı. Ne çapalayacaktım acaba! Arkadaşlara soruyorum, bilen yok. Öğretmene de soramıyorum. Bir kızarsa babam beni “eti senin kemiği benim” diye teslim etmiş. Etimizden de mi olacağız? Yaş henüz on üç, ben ne anlarım İstanbul’daki Çapa'dan. “En iyisi öğretmenin gözünden düşüp böylece İstanbul’daki Çapa'dan kurtulmuş olurum. Bana yazın Amik Ovası’ndaki çapa yeter.” diye düşündüm. Çocuk aklı işte. Bu kez öğretmen bilerek kötü resim yaptığımı anlarsa başıma ne gelirdi acaba? Şu çapa işinin ne olduğunu anlayıncaya dek resim çalışmalarımı kötüleştirmedim. Bu çapa işi Hatay’daki Amik ovası varken İstanbul’daki neyin nesi ola ki? Bunun altında benim düşündüğümden başka bir şey olmalı, kararını verdim. Büyük sınıflardan bilen birine sordum. Daha önce İstanbul’a böyle gönderilenler olmuş, bu nedenle ne olduğunu bilenler var.  Anlattılar, çapa denilen şey İstanbul’da bir semtin adıymış. Oradada salt resim ve müzik, seminer bölümü olan bir öğretmen okulu varmış. Tüm öğretmen okullarından resim ve müzik yetenekleri olan öğrenciler Çapa’daki Öğretmen Okuluna gönderilirmiş. Bu kez de pabuç büyük ve pahalı çıktı. Resim yapmayı sevdiğim için ucuzdu pahalıydı demeden kendimi hazırlamaya karar verdim. Üçüncü sınıfa gelince atölye anahtarı da verildi. 

Üçüncü sınıftan sonra ve daha on beş yaşındayken İstanbul’a gönderildim. Babam kıyameti koparsa da sorunu çözen ben oldum. Adamcağız rahatladı. Bir yandan da haklıydı. On beş yaşındaki çocuğun anasız babasız İstanbul’da işi neydi? Çok yakın bir akrabamın İstanbul’da olması her şeyi kolaylaştırmıştı. Burada da bir öykü varsa da burada kalsın.

Benim resimdeki yolumu açan ve pamuk çapalama yerine İstanbul’daki Çapa’ya gönderen öğretmenim İbrahim Bayram’dı. İstanbul’a öğretmen olarak atandığı yıllarda onu buldum. Kapkara gür saçları bembeyaz olmuştu ve resim sergime gelmişti. Bir yıl sonra Almanya’ya gittim ve on beş yıl görüşemedik. On beş yıl sonra Ankara’da bu kez onun sergisinde buluştuk. Bu kez gür beyaz saçları da gitmiş. Resim yapmayı sürdürdüğüne sevindim. Daha sonra evi ve atölyesine giderek uzun uzun konuştuk. Yaşamında pamuk çapasıyla İstanbul’daki Çapa’nın ayırımını yapamayan bir çocuğu elinden tutup İstanbul’daki çapaya gönderen ve çok büyük bir desteği esirgemeyen bu insanı unutabilmem kesinlikle olanaksız. Ona bu bağlamda çok şey borçluyum.

Sınıfta hiçbir zaman desen çizmezdik. Yaşımıza uygun değildi. Çapa’daki sınav için desen de isteniyordu. Üçüncü sınıfa geldiğimde bana ayrıca desen öğretmeye çalışmıştı. Desenin ne olduğunu da ilk kez ondan öğrenmiştim. 

Sanat anlamında çalışmalara gerçek anlamda İstanbul’daki okulda başlamak zorunda kaldım. “Zorunda kaldım” diyorum çünkü başımızda Selahattin Taran vardı. İlk söylediği şuydu: “Sizler Anadolu’dan seçilip gönderildiniz. Burada da ayrıca sınavdan geçtiniz ve kazandınız. Ya bu deveyi güdersiniz, ya güdersiniz.” Deveyi ya güdeceğiz ya güdeceğiz zorunluluğuyla karşı karşıdaydık. Bu noktada güzel olan şey İstanbul’da olmak ve gerçekten iyi resim yapma olanakları elde etmiş olmaktı. Ülkenin en büyük kenti ve sanatla kültür o zamanlar İstanbul’dan sorulurdu. Deveyi içimizden gelerek güdecektik. Hiçbir arkadaşımız başarısız olup da geri dönmedi. İstanbul’a sanata ve kültüre ısındık. Üç yılım yoğun sanat çalışmasıyla bu okulda geçti. Selahattin Taran tatlı sertliğiyle hep başımızdaydı. Ülkemiz bizlere ülke sanatında ilerleme ve gelişmeye katkılarımız olsun diye böyle özel bir eğitim katkısı sağlamıştı. Anadolu’da yaşayıp da İstanbul’daki Çapa’yı pamuk çapalamak diye anlayan benim gibi birçok arkadaşımdan ileride ülkemize sanat açısından hizmet edip görev yüklenenler olacaktık. Devlet bu katkıya katlanıyordu.

İşin en acı ve yıkıcı olan yanı da buydu. Her şey çok iyi ve yerinde düşünülmüş böylesi bir eğitim anlayışı tam anlamıyla çağdaş düşüncenin kendisiydi. Bunu hakkını ödemek zorundaydık. Böyle bir sorumluluk kendiliğinden kendimize yüklediğimiz görev oldu. Buna uygun düşen bir sözcük de yoktu dilimizde. Almanca’da “Herausförderung” denilen sözcüğün karşılığıydı duygularımız. Daha önce Almanca bu sözcükten söz etmiştim. Türkçe karşılığı yok ve sözlüklerde karşılık diye yazılan, yanlış ve tümüyle ilgisiz.

Küçük yaşta seçilerek bize kendimizi erken yetiştirme olanağı verilmişti. Hepimiz bunun hakkını vermeliydik. Buraya dek gerçekten çok büyük bir yapılanma içindeydik. Buradan ötesi düşünülmemiş. Bu okulu bitirince bizler ne olacaktık? Tüm yollar tıkalı. Geldiğimiz okullardaki gibi bitirince ilkokul öğretmeni oluyorduk. Bunca sanat eğitimini neden gördük? Mantıklı hiçbir açıklama yoktu. Diğer öğretmen okullarını bitirenlerden ileride olan hiçbir hak ve ayrıcalık yoktu. Gidebileceğimiz okul olarak görünürde olan Eğitim Enstitüleriydi. Herkes gibi ülke çapında yapılan test sınavına girme ve kazanma zorunluluğu vardı. Test kazanıldıktan sonra bizi bekleyen yalnızca Gazi Eğitim Enstitüsü vardı. Testi kazananlar o okulun yetenek sınavını da kazanmak zorundaydılar. Bunca sanat eğitimi ile iş daha yükseğe gidilmek istendiğinde yollar kapalıydı. Bir de Beşiktaş’da Tatbiki Güzel Sanatlar Yüksek Okulu vardı. Burası gündüzlüydü. Test sınavının dışında kalıyordu. Salt yetenek sınavını kazanmak gerekiyordu. Deveyi gütmesine güdecektik ama gelecekse geldiğimiz okullardaki olanakların aynısı. Bunca çalışma ve emekten sonra hiçbir ayrıcalığımız yoktu. Devlet Güzel Sanatlar Akademisi lise dengi öğrencileri alıyordu. Okulumuz lise dengi sayılmıyordu. Bu nedenle öğretmen Okulu’nu bitirenler salt Yüksek Resim Bölümü’ne Tatbikideki gibi yetenek sınavıyla giriyorlardı. Çok çetrefilli bir durumdu. Okulun seçilmiş öğrencileri olarak okulu bitirdikten sonra darmadağın olduk. Gazi Eğitim Enstitüsü sınavını kazanamayanlar ilkokul öğretmenliğinde kaldı. Anadolu’nun yoksul çocuklarının okuma gücü ancak yatılı okumaya yetiyordu. Tatbiki ve Akademiye de giren belli sayıda arkadaşlarımız oldu. Yarısına yakınıysa fire verdi. Gündüzlü okuyanlar gerçekten çok büyük yokluk çektiler. Resim ve sanat konusunda yıllar sonraki değerlendirmelerim sonucunda gibi ülkenin en iyi sanat öğretmeninin Selahattin Taran olduğunu anladım. Bizler böyle bir insanın elinde yetiştik. Daha sonrası için sınavlarla boğuşmak zorunda kalmamalıydık. Buna bir çözüm bulunmalıydı. Emekler boşa gitmemeliydi.

Ben İstanbul Eğitim Enstitüsü’nün Resim Bölümünü kazandım. Üç yıl da orda okudum. Selahattin Taran da oraya atanmıştı. Çok sevinmiştim gerçekten. Öğretmen okulundaki kaytarmalarımı sevmemişti. Kendimi çalışmaya vermiyorum olarak kafasında yer etmiştim. Biraz kuşkuluydu. Birincilikle kazanmış olmama şaşırıyordu bir yandan. “Sınavdaki çalışmalarını görünce senin yaptığına bir türlü inanamadım” demişti. Bu onu daha da şaşırtmıştı. “Başımın belası, bakalım bundan sonra ne yapacaksın, gözüm sende” dedi. Burada yazdıklarımı kendisine anlattım. Özellikle test sınavını geçmek için diğer derslere de ağırlık vermek zorunda olduğumuzu, söyledim. İstanbul Öğretmen Okulu’nda bu nedenle resim çalışmalarımı aksattığımı da sözlerime ekledim. Yine de kuşkuluydu. 

İstanbul Eğitim Enstitüsü’nde bir anlamda  dananın kuyruğu kopmuştu. Öğretmen Okullarından Anadolu’nun yetenekli çocukları olarak resim ve müzik alanında sanat ağırlıklı bir eğitim için İstanbul İlköğretmen Okulu seminer bölümüne gönderilen bizler için yol bitmişti. Sınıfımızda Anadolu’dan ve Lüleburgaz’daki Kepirtepe İlköğretmen Okulu’ndan gelenlerin toplamı yirmiydi. Eğitim Enstitüsü’nde İstanbul İlköğretmen Okulu Resim Semineri’nden tek ben vardım. Diğerleri içinde Ankara Gazi Eğitim Enstiyüsü ve Tatbiki Güzel Sanatlar okuluna dağılanlar oldu. Gündüzlü okumaya dayanmaya çalışanlar Tatbiki’ye bir kaçı da Gazi Eğitim Entitüsü’ne gitti. Testi kazanamayanlarsa yok olup gitti. Bunca yıl resim seminerini bitirenlerin başına gelenler buydu. Okul bitti, yol bitti. Kendini resim çalışmalarıma veren yetenekliler ortadan yok oldu. Sınıf arkadaşlarımın yitikleri arasına girenlerin durumunu bilmek istedim ama ulaşamadım. İlkokul öğretmeni olarak yaşamlarını her biri bir yerde sürdürdü. Ne oldu bizim yetenekli çocukluğumuza! 

Yine İstanbul Eğitim Enstitüsü’ndeki sınıfımızın sayısı da yirmiydi. İstanbul Öğretmen Okulu’ndan iki kişiydik. İlginç olanı diğer arkadaş seminer sınıfından değildi. Birkaç tane de diğer öğretmen okulundan gelmişlerdi. Diğerleri lise bitirenlerdi. Dananın kuyruğu da böyle koptu. 

Seminer sınıfındayken kendimizi sanata yönlendirmiştik. Şimdi ne oldu? Lise ve diğer öğretmen okulunu bitirenlerle aynı yere geldik. Seminer okumasaydık da buralara diğerleri gibi gelirdik. Üstelik giriş testlerini resim diye ayrılan zamandan alarak derslere daha çok ağırlık vererek çok daha kolay verebilirdik.  Sanata ağırlık vermemize de gerek yoktu. Bizler de genel testlere daha iyi hazırlanırdık. Geçmişi ve o günleri yılların oluşumlarını da katarak değerlendiriyorum. Eğitim Enstitüleri birçok dalda orta dereceli okullara öğretmen yetiştiren bir kurumdu. İstanbul Eğitim Enstitüsü üçer yıllık okullardı. Bizim yirmi kişilik sınıfımızı daha o günlerde değerlendirdim. Seminerden gelen tek kişi bendim. Seminer sınıfındaki arkadaşlarla karşılaştırmayı o günlerde yaptım. Seminer sınıfında okuyan arkadaşların hiç biri bu arkadaşların en iyisinden de iyiydi. Bu bir övünç ve taraf tutma değil. Daha on beş yaşındayken yetenekli olarak seminer sınıfına girenler onlara sağlanan bu olanakları çok iyi ve yürekten kullandılar. Çok da başarılı çalışmalar yaparak gerçekten yeteneklerini kanıtladılar. Yeteneğini kanıtlamayan tek bir öğrenci yoktu.  Gelin görün ki sınıfımda bu arkadaşlar yoktu. Çoğu kendini öğretmen olmaktan çok sanata doğru yönlendirmişti. Eğitim Enstitüsü dışındaki okullara denklikleri uymuyordu. O yılların tam anlamıyla harcanmış bir kuşağıydık. 

Okulda Türkçe Bölümünden Türkçe, Resim Bölümünden de resim öğretmeni çıkıyordu. Sanata giden yol resim öğretmenliğine yöneldi. Resim seminerinde okumanın sanatın değil, resim öğretmeni olmanın yolunu açmıştı. Liseden gelenler için de bu yol kullanılabiliyordu. Üç yıllık öğretmen yetiştiren bir kurumdan öğretmenler de içinde olmak üzere Selahattin Taran dışında hiç kimse sanatçı çıksın derdinde değil, öğretmen çıksın derdindeydi. Dersler de buna göre ayarlanmıştı. Pedagoji, sosyoloji, öğretim metodu, Sanat Tarihi, Devrim Tarihi, Türkçe, yabancı dil gibi öğretmenliğe gerekli olan derslerden de sorumluyduk. Sanata ağırlık vermek isteyenlerin önünde üç yıl vardı. Karşımızdaysa dört yıllık Tatbiki, beş yıllık da Devlet Güzel Sanatlar Akademisi duruyordu. Her nedense oraları bitirenlerden de çağdaş ve evrensel güçte bir sanatçı çıkmıyordu. Dersleri geceli gündüzlü sanatsal derslerle doluydu. O yıllarda bunun nedenini de biliyordum. Sınav ve seçmelerde de çok büyük saçmalıklar yaşanıyordu. Kendim de doğrudan bu denemeden geçtim ve saçmalıkları yaşadım. Bizler üç yıllık parçalı sanat eğitimiyle parçaları sanata ayırsak ne derece başarılı olabilirdik. Kaldı ki akademinin başarısızlığı da ortada. Ha biz, ha onlar… Bizler kendi kendimizi sanat diye aldatmak ve havanda su dövmekten başka bir şey yapmıyorduk. Ülkede sanat gerçek yerine ve çağdaşlığına bir türlü oturtulamıyor. Bir de okullar arası çekişmelerin acımasızlığı sanatın temizliği ve güzelliğinden uzaklaşmamıza yarıyordu. Kendileri bir şey olamamışken bizim sanat eğitimimizi de küçümsüyorlardı. Ben de onlara “önce siz kendinize bakın” derdim. Sanat konusunda karşılıklı destek sağlanması gerekirken okullar arasında sidik yarışı da başka bir sorundu. Sanat yok ama sidik yarışı, ver gazı gitsin… Bu nedenle de ülke gerekli nitelikte sanatçı yetiştirilmesinde başarılı olamadı.

Ben tüm bu sıkıntıları neden yaşadım, gerçekten bilemiyorum. Kim bilir, çocukluktan kalan bir resim tutkusu ve susuzluğuydu. Okuma yazma öğrendiğim zaman öğrenme açlığı ağır basmıştı ve daha iki ay dolmadan, okuma-yazma öğrenenler arasına katılmıştım. Oysa o günlerdeki içinde bulunduğum koşullar okumama da engeldi. Nedense bir inat bastırdı, benliğimi. Resim de öyle bir benliğe çattı.

İstanbul Eğitim Enstitüsü’ndeki eğitim öğretmen çıkarmaya yönelik olduğu için resim derslerinde sanatsal bir başarıya da gerek yoktu. Yine de öğretmenler sanat derslerinde nitelik olsun diye zorlarlardı. Nitelikli olan da resim öğretmeni, olmayan da. Benim açımdan da kolay bir durumdu. Sanatta üstün çalışmaları olanlar için yurt dışına burslu olarak gönderilme olanağı vardı. Bu konuda da Gazi Eğitim Enstitüsü bunu tekeline almıştı. Bizim okulda ne denli başarılı olursan ol, yol kapalıydı. Gazi Eğitim Enstitüsü’nün gözle görülür ve hak hukuk açısından kabul edilemez bu engeli kırılamadı. Bunun adına ülkeye sanatsal katkı değil, sanatsal köstek denir. Açıkçası hiç kimsenin sanat konusunda ülkenin ilerlemesi umurunda değildi. Gazi Eğitim Enstitüsü kendi içinde de tutarsızdı. Gerçek anlamda yetenekli öğrenci yerine sorunsuz ve kendilerine yakın olanları seçerlerdi. Bu nedenle MUHARREM PİRE çok güçlü olmasına ve seçilmeyi de başarmış olmasına karşın ona siyasi bir kulp takılarak gönderilmeyenler arasındadır. O da yılgınlık göstermeyerek sanat çalışmalarıyla önlerde gitmektedir. Nereye dek ve nasıl? O yılmadan ölümüne çalışıyorsa da çağdaşlığı yakalamakta ne derece çok zorlanmış olduğu da belirsiz. Çok zorlandığıysa çok kesin. Arada böyle güçlü inatçılar çıkıyor.  Gönderilenler arasından başarı ve gerçek bir sanatçı olarak dönen Hüseyin Bilgin’i biliyorum. Diğerleriyse uysal kişilikte olanlardan seçildiği için sanatın bir başkaldırı olduğunu bilemediler. Mıy, mıy gidiyor, işte…

İstanbul Eğitim Enstitüsü’nde durum gerçekten zordu. Ben özellikle sanat konusunda sanata da gereken ağırlığı verme kararındaydım. Bu benim öğretmen olmamı engellemiyordu. Sanatta da gücümü ortaya koymaya yarıyordu. Öğretmen Okulundaki sanat öğretmenim Selahattin Taran’ın da bu okulda olması öğrendiklerimin daha ötesine gidebilecektim. Öyle de oldu. Selahattin Taran olmasaydı nasıl başarırdım bilemem. Çünkü Almanya’ya gittiğim zaman güncel, çağdaş ve evrensel sanatın içine düştüm. İnsanda bir şaşkınlık olur değil mi? Bendeki coşkuydu. Selahattin Taran’dan alınan bilgilerle hiçbir şeyi yadırgamadım, hiçbir uyumsuzluk yaşamadım, olup bitenleri anlama sorunu da yaşamadım. 

İstanbul Eğitim Enstitüsünü bitirdiğimde kendime özgün bir çalışma yolu yakalamıştım. Öğretmenlik yıllarımda yoğun biçimde sanatsal grafik çalışmalarımı (Bakınız: 8' den 30' a kadar olan resimler) ve o günlerde ülkenin içine düştüğü kardeşin kardeşi vurduğu terör günlerinde duygularım da ağır yara alıyordu. Bu yaraları bu tür çalışmalarla sarmaya çalışınca derinliklerle dolu figürlü çalışmalar ortaya çıktı. Selahattin Taran dışında anlayanları da pek olmadı. Türkiye’deki son iki yılım, bitirdiğim okul olan İstanbul Eğitim Enstitüsü’nde öğretim görevlisi olarak geçti. Sanat bilgilerim bir yüksek okulda görev yapmamda ve yeterlilik açısından iyi durumdaydı. Tek sorunum, sanattaki yeni gelişmeleri günü gününe izleyememekti. Terör nedeniyle eğitim pek de iç açıcı günler yaşamıyordu. Türkiye’nin koşulları beni yıldırmıştı. Ya ülkeyi ya da kendimi bırakarak gidecektim. Her şeyin çok kötü olduğu bir dönemde ülkemden 1980 yılının Haziran ayında ayrıldım. 12 Eylül’de de darbe olmuştu. Ben o zamana dek Almanya’da kalabilme koşullarında ilerleme sağlamıştım. Göreve dönmem istendi, dönmedim. Önü yıllardır kapalı olan yurt dışına gönderme işimi kendi başıma, kendim yaptım. Kendimi bırakmak yerine ülkeyi bırakmak zorunda kaldım. Türkiye’de sanat çalışmalarımda yalnız kalmıştım. Açtığım kişisel sergide durumun korkunçluğu daha da kendini göstermişti. Böylece de Almanya süreci başladı.

Sanat çevresine daha çabuk girebilmek ve Almanya’da uzun kalabilme koşullarını sağlamak için Köln’de üniversiteye bağlı Sanat Yüksek Okulu’na kaydoldum. Özellikle dil sorununu çözmek gerekiyordu. Okulun kendi bünyesindeki dil kurslarına katıldım. Dil kursu sınavlarını verince de okul kesin kaydı yaptı. Bu da benim kısa zamanda sanat çevresine girmeme ve neler olup bittiğini kısa sürede anlamama neden oldu.   Okul için sınıf denkliğimi yapma hakkım vardı. Yapmayıp sıfırdan başlama yolunu seçtim. Almanya’nın sanattaki ileri ve vurucu gücünü görünce çok doğru bir yerde olduğumu anladım.

Türkiye’deyken sanata ilişkin olabilirlik kuramları üzerinde yenilikler üzerinde duruyordum. O koşullarda bana göre olabilirliğinde bir sakınca olmamasına göre Türkiye açısından olmayacak saçmalıklar olarak değerlendirilecek bir kapalılık vardı. En başta biçem konusu benim açımdan sanatta koşul olmaktan çıkarılmalıydı. O zamanın o geçmişi içinde kime söylesem alay konusu olabilirdi. Bugün bile biçem koşulu aşılabilmiş değil. İlle de biçem olmalıymış.  Kırk yıl önce Almanya’da bizim tartıştıklarımız gündemde hiç yer almıyordu. Eğitimde de yoktu. Bizde, sergilemelerde çerçeveye çok önem verilirdi. Ben bunu sanat dışı bulurdum. Sanat çerçevenin içinde ama biz çerçeveyi içindekinden daha çok önemsiyorduk. Sanat yapan kişinin çalışmış olduğu alan sanatı oluşturuyordu. Bunun kendine özgü bir doğallığı vardı. Bu konuda gerçekten doğulu kaldığımızı anladım. Çerçeve güzel görünsün diye içindekinin etkisini azaltıyordu. Tuval bezi üzerine yapılan çalışmalar da öyle. Çerçeveye germek istemeyen germemeliydi.     Ne o öyle boyutlar; kare, dikdörtgen, daire? Gerek yok yamru yumru boyutlara da çalışma yapılabilir. Buna zaten çerçeve yapamazsın. Alışılmışlıklara takmıştım kafayı. En önemlisi de yaşanmışlıklardı. Karaköy’deki alt geçidin merdivenlerini ele almıştım. İlk yapıldığı günleri ve ne denli düzgün görünüşleri olduğunu biliyordum. On yıl sonra o merdivenler bize gerçek bir yaşanmışlığı anlatıyordu. Bilet ve para alınan gişelere bakardım. Para al, para verle gişeye konulan o metaldaki çukurlaşmalar ne denli yaşayan bir derinlik kazandıklarını yansıtıyorlardı. İyice giyilmiş ayakkabıları toplayıp sergilemek istemişimdir. Çerçevecilikten başını kaldıramayan bizin sanatsızlık üreten sanat çevresinin yozluğu bunu anlayabilir miydi! Tefe koyarlardı adamı. Yıkanıp da bahçelere asılan tertemiz çamaşırlar yerine kullanımdan yıpranmış kirli çamaşırlar asmayı düşündüm. Düşündüğüme pişman edileceğimi de bildiğimden başımı belaya sokmak istemedim. Kendi başımın belası bana yetiyordu. 1980 öncesi bana göre olabilirlik kuramları başımın belasıydı. Bunun gibi daha neler vardı. Bir kere kutuyu açmaya göresin, gerisi geliyordu. Sonuçta deli yerine konulmaktan başka bir işe yaramazdı. 

Almanya’ya ve yapılanlara bakınca kendimi kendimde buldum. Öylesine imgelemler ve yaşanmışlıklar sanatla iç içeydi ki ben olabilirliklerimde eksik kalmışım. Aradığım yanıtların çok ötesindeydi. Nereden nereye! Delirmek yolu açıkmış, Almanya’da.  Demek ki daha gelmeden Almanya’ya hazır duruma gelmişim. Her şey çorap söküğü gibi çözüldü. İlk işim grafik çalışmalarının dışında bir ya da birkaç yer daha bulmaktı. Biçem önemli değildi. Grafik çalışmalarım biçem bütünlüğü içinde güzeldi, etkileyiciydi, derin duygular doluydu. Bu salt ben değildim. Benim parçalarımdan biriydi. Sürekli dışarıdan iç yapıya giden bu çalışmaların tersi de oluşmuştu kafamda. İlk değişikliği bu kez içeriden dışarıya doğru yapma duygusuna kapıldım. İyi de oldu. Diğerleri de birbirini kovaladı. Eğlenen, koşan, umutsuzlukları yenmeye çalışan; bağlama, gitar çalan, şarkı-türkü söyleyen, kendim ve doğayla barışık olmaya çalışan, insanlığın ve kendimin tüm yaşanmışlıklarımın bireyiydim. Tüm bu kendimle olan barışıklığımın içinde sanatsal olabilirliğin yaratıcı kuramları da vardı. Türkiye bu bağlamdaki kendim ve doğayla, yaşanmışlıklarımla olan barışıklığımın doğal hakları engelleyen deli diye niteleneceği  çarpıklığın içindeydi. Hiçbir şeyle barışık olmayan bir toplumduk. Birbirimizi kahvede, otobüste, sokakta silahlarla tarıyorduk. Acımasızlığın, öldürmenin canavarı olmuş bir topluluktuk. Akıl bu koşullarda deli olarak görülüyordu. Sanatsa hiçbir şeydi. 

Yaşanmışlığımı sanata yansıtarak grafik çalışmalarımın biçem sınırlarını da aşmış oldum. Grafik çalışmalarım da her zaman yüreğimin değişmez yoldaşıdır. Yaşamımın her anında kalem ve kâğıda sarılarak yenilerini yaparım. Zorlamama gerek yok. O beni çağırır. Almanya’da içine düştüğüm sanat cennetinde kendi benliğime uyan ne varsa özgürce yapmaya çalıştım. Sanat özgünlüğün sonsuz özgürlüğünü ister. En etkileyici sanatçı da Beuys’du. Yaşanmışlığın verdiği güç Beys’u kolayca anlamama yardımcı oldu. Karaköy’deki o merdivenler olmasaydı gerçekten zor anlardım. Türkiye’de bu nedenle deli, Almanya’daysa sanatsallığın kendisiydim. Bugün de bana akıllı diyecek var mı diye kendimi düşünmekten alıkoyamıyorum. Sanatla akıl zaten yan yana durmaz. Neden mi? Duyguların aklı yoktur, sonsuz yaratıcılığı vardır. Sanat akla sığmayan ve aklın dışında yol alır. Boş çerçeveyi haklı nedenlerle eleştirdim diye bana bunu yapanın “zavallı” diye yazdığını düşündükçe Türkiye’deki deliliğim kalıcı olarak görünüyor. Gerçi zavallılığın ne olduğunu da bunu yazana geri yolladım. Bunlar mı benim değerimi anlayacak! Bunlar mı Türkiye’de gerçek sanatın ne olduğunu ortaya koyacak? Bu kafalar mı ülkeyi çağdaş ve evrensel bir düzeye çıkaracak? Eşek arısına bir tarla çiçek verin bakalım. Bin yıl bekleseniz bal yapabilirler mi! Al, dışarıdan getir ve “ben yaptım, oldu” de. Apdestsiz namaz kılmaya benziyor. Sanat olmadan sanat yapmış oluyorlar. Kalsın benim deliliğim ve aklı olmayan duygu ve duyarlılığım.

Sanat konusunda Almanya’da hiçbir olumsuzlukla karşılaşmadım. Uluslararası sergilere katıldım. Duvar resimleri yaptım. Devletin Çalışanları Koruma Kurumu, Türkiye’de yüzüne bakılmayan resimlerimden üçünü kendi müzelerine aldılar. Köln Kültür ve Sanat Müdürlüğü kendi koleksiyonuna üç resim aldı. Bu da yetmedi   “Uluslararası Yüksek Profesyonel Sanatçı “ belgesi verdiler… Türkiye’de mi? Hiçbir yerim yok. Bir müzeye gitsem “benim resmimi müzeye alır mısınız” desem, beni kovarlar. Ne derler? Bir yandan da kendilerini bir şeymiş yerine şöyle koyarlar: “Avrupa’da sanat öldü…” derler. Oysa henüz biz dünya sanatında hiç yaşamadık, ölü olan biziz ve bir yerde değiliz. “Güneş doğudan doğar” diyerek de sanatın doğuda olduğunu vurgularlar. Buna da akıl, derler. Oysa akıl tutulmasından başka bir şey değil. Almanya’da işimiz elbette bu akıl tutulmasıyla çok zor. Gelip de dikiş tutturamayıp dönen çok oldu. Yıldırım Denizli, Cevdet Erek, Ahmet Dilek, yontucu Hüseyin Altun, Fransa’da Sarkis ve İsmail Yıldırım gibi sanatta tutarlı olanlarımız kaldı. Adlarını sayamayacağım epeyce tutunan sanatçılarımız var. 

Kim ölü kim diri, durum Köln’deki Sanat Yüksek Okulu’nda belli oldu. Sınava girdiğimde yaptırılan işlerin neyi anlatması gerektiğini öne alarak çalıştım. Sonuçta yüksek puanla girmiş oldum. Beni de merak etmiş öğretim görevlileri. Onlarla ayrıca görüştüm. Grafik çalışmalarımı gördüler. Profesörlerden biri bana, Türkiye’de minyatürün dışında resim yapılıyor mu” diye sordu. Soruya gerçekten şaşırdım. “Dünya eskisi gibi değil. Basın ve dergiler de var. Bir de Güzel Sanatlar Akademimiz ve birkaç tane de sanat yüksek okulumuz var” dedim. “Pekiyi, bizler neden bilmiyoruz bunları” dedi. Tam anlamıyla yerin dibine batıran bir soruydu. Türkiye’deki sanat diye çalkantıları ve sidik yarışlarını düşündüm. Adamlar bizi hiç tanımıyor. Baştan bir aşağılama olarak düşünülebilir ama Almanya’da sanat öylesine uçmuş ki bizler kuyruğunu bile tutamamışız. Bir de bu gerçek var. Gereksiz övünmenin de anlamı yok. Takke düştü kel göründü. Hem de çok erken göründü. “Koyduğunuz vizelerle dışarıya açılamıyoruz” dedim. “Bunda sizin ve Avrupa sanat dünyasının suçu yok, politikacıların yanlışı…” diye ekledim. Fazla kurcalamadılar. Resimlerim üzerinde konuştular. Her gün okula gelmeme gerek olmadığını ve açıkça sanatsal çalışmalarımın başarılı olduğunu belirttiler. Kahvem varsa atölyemde kahve içmeye gelerek söyleşeceklerini belirttiler. Ben yine de belli nedenlerle okula arada bir gittim. 

Daha ileriki yıllarda Bernardt Schultze’nin ülkemizin Viyana’da açtıkları sergiyi görmeye gitmesiyle bu konuşmaları bağdaştırdım. Schultze, Viyana’ya dek gidiyor ve ortada sanat diye bir şey göremiyor. Demek ki sorun vize değilmiş. Ben de vize olmadığını biliyordum ama yanıtta kısa yol seçmiştim. Elbette vizenin çok etkisi vardı. Viyana’daki sergide resimleri olanlarınsa vize ve para sorunu yoktu. Sanat da yoktu…

Bunun ne demek olduğunu bir de ben tam anlamıyla bilebilsem! Tek bildiğim, sanatın ne olup olmadığını bilmeden okulları sanat diye birbirine düşürmek olduğuydu. 

Sonuçta, Almanya ve Avrupa benim sanattaki olabilirlik sanat kuramlarımın ülkemizdeki delilik denilen deliliklerime ortak oldu. O tür deliliklerle sanatsal çalışmalarım üzerine yenilerini ekleyerek özgün ve özgürce, kimsenin aba altından sopa göstermemesiyle sürüp gidiyor.

NAZAN ÇOKER’DEN SORULAR

1.    Sanat nedir?

Genel olarak belirli bir tanım ile “sanat şudur” denilememektedir. Sanatın kapsamı, etkisi ve işlevi üzerinde açıklamalar yapılarak sanatın ne olduğu anlatılmaya çalışılmaktadır. Ben de kendime göre “sanat nedir” diye sorulduğunda İnsanı ve yaşamı güzelleştiren yaratıcı çalışmalardır” diyerek açıklamaya çalışıyorum. Bu açıklama yeterlide olabilir. Bilinmezlikleri, gizemlilikleri kişiye özgü özgünlükleri içinde barındıran bir yaratıcı alandır sanat. İnsan duygu duyarlılığıyla yoğrulduğu için her kişinin kendine özgü, özel bir yapılaşma oluşmaktadır. Her şey birbirinden ayrı, birbirine benzemeyen yaratıcı özelliklerle sonuçlanıyor. Tümünün vardığı yerse, İnsan değerlerinin en yüce güzelliğidir.   İnsanlaşmaya doğrudan doğruya bağlı olan bu güzellikler insanın ne derece erdemli olduğunu ortaya koyar. İnsan ve insan olmanın en büyük özelliğidir. Bundan daha üstün bir özellik söz konusu olamaz. 

Benim sanata ilişkin tanımım şu; sanat ciddiyeti olan ciddi olmayan, ciddiyeti olmayan çok ciddi bir iştir.

Bu açıklamadan sonra herkes kendine göre bir tanım yapabilir. Kolay gelsin!... 

2.    Sanatın sınırları var mı?

Sanatın sınırı olsaydı sanat da insanlık da ölmüş olurdu. Sanat insanlığın sınırsız yaratım gücüdür. Sanat sınırlı olsaydı ölür, ölünce de insanlık ölmüş olurdu. Sanatın bugüne dek insanlığa olan katkısı ne sanatı ne de insanlığı yok etmiyor. Buna bağlı olarak sanat geçmişten bu yana sürekli kendini yenileyerek her çağda her devirde durmadan devinimini sürdürmektedir.  Dünyadaki insan sayısı elli milyonkende sanat vardı, yedi milyarkende var. İnsan sayısı çoğaldıkça sanat yaratıcılığını ve özgünlüğünü ayakta tutabilmektedir. Her isnan ne denli birbirinden farklıysa insan sayısı ne denli çok olursa olsun bu farklar her zaman olacaktır. Sayı arttıkça farklılık da artar. Farklılık ne derece çoksa o denli sanatsal yaratıcılık da artar. Sanatın sonsuzluğu sınırlar tanımaz

3.    Sanata " evrensel" diyebilir miyiz?

Sanat evrensel olmasaydı tüm insanlık açısından dünyanın her tarafında aynı değerde olmazdı. Bilimin evrenselliği ve her yerde geçerliliği nasıl evrenselse sanatın da evrenselliği tartışılamaz.

4.    Eğer öyleyse bizim sanatçılar neden parmakla gösterilecek kadar az?

Rönesans’tan önce sanatın içinde bulunduğu konum başkaydı. Bölgeden bölgeye, toplumdan topluma ve ülkeden ülkeye değişikler göstermekteydi. Diğer bir anlamda ulusal, yerel ve yöresel bir yapı içerisindeydi. Birçok geleneksel yapılaşma da bir arada bulunuyordu. Rönesans’la birlikte uluslararası bir değere dönüşerek evrensel bir çizgi izlemeye başladı. Ulusallık, yerel ve yöreselliğin bölgeselliğinden dışarı çıkarak tüm insanlığın ortak duygu ve duyarlılığını bir çatı altında topladı.  Rönesans’la başlayan evrensellik Avrupa’daki ülkeler ve toplumlar arasında yaşamın bir parçası oldu. 

Sanat kendi gelişimini, ilerlemesini bu çatı altında yaşamaya başladı, yaygınlaştı. Başlangıçta kilisenin desteğiyle yaygınlaşma ve halka inmesi de kolaylaştı. Böylece Avrupa toplulukları bir çatı altındaki sanatın evrenselliğini de yaşamaya başladı.   Rönesans’tan bugüne kadar Avrupa, sanatı yaşayan bir toplumdur. 

Bize gelince, biz hiçbir zaman sanatı yaşayamadık, topluma indirgeyemedik. Toplum bugüne dek tam anlamıyla çağdaş sanattan uzak kaldı. Kendi kendimize uyduruk bir sanat ortaya sürerek bize göre bir çağdaş sanat yaratmaya kalkıştık. Çağdaş sanata gücümüz yetmeyince ”bal yerine reçel yiyin…” dedik. 

Daha işin başında yıllardır başımızda din engeli vardı. Dine bağlı olarak resim ve yontu günah sayıldı, yontularsa put... Oysa Avrupa’da din sanata sarıldı. Kiliseler resim ve yontularla doldu taştı. Bizlerse sürekli engelledik. Öyküler uydurduk. Sözüm ona resim ve yontu yapanlar öbür dünyada sorgulanacak ve tanrı onlara diyecek ki, “bunlara can ver bakalım, verebilecek misin”. Böyle bir anlatımı ve sorgulamayı din kapsamının hiçbir yerinde bulamazsınız ve yoktur. Temelsiz ve dayanaksız bir korkutma türü bu. Toplumumuz resim ve yontu yapanlara cehennemde yanacaklar düşüncesiyle  üzülerek bakarlardı. Sevdiklerini bundan caydırmaya çalışırlardı. Beni de bu öyküyle caydırmaya çalışan çok oldu. “Allah sana can ver, dediğinde sen ne diyeceksin" diye soranlar oldu. Ben de, can vermek için yapmadım ki, derim deyince şaşırıyorlar. Gerçeklerle ilgisi olmayan öyküye gerçeklerle ilgisi olmayacak yanıt işte. Oysa bir ressam ya da yontucu hiçbir zaman yaptıklarına can vermek için yapmamıştır. Can versin diye neden sorgulasın! Korkutma öylesine büyük ki tanrıyı işin içine katabiliyorlar. Suçsuzu tanrı neden yargılasın diye düşünemiyorlar. Geçmişte korkutmaya dayalı böylesi bir varsayım, gerçeği gereği gibi araştıramayanları korkutarak sanattan uzak tutmuştur. Din açısından da desteklemediği ve engellenmek istendiği için sanatı yaşama olanağı bulamadık.

Sanat konusunda uyandığımızda Avrupa bizden dört yüz yıl ilerideydi. Sanattan uzak bir toplumla bu arayı kapatman olağanüstü bir çalışmayı gerektirmektedir. Böyle bir çalışmayı da gerçekleştiremedik. Resim bize Osmanlı döneminde savaşlarda kullanılmak üzere doğa krokileri çizmeye yönelik başladı. 1883' de kurulan akademinin böyle bir işlevi vardı. Bir süre sonra bu resim ve yontu çalışmalarına dönüştü. Birinci Dünya Savaşı’nda Avrupa’ya gönderilenler geri döndü.  Dönenlerin hiç biri o zamanki sanat anlayışının düzeyinde değildi. Yine “Sanat Diyaloğu” dediğimiz bu söyleşideki bir yazımda bu ressamlarla o zamanki Avrupa sanatçılarının adlarını birlikte yazdım. (Bakınız: Bazı Eleştirilere Yanıtlar, Çallı' dan Neden Bahsetmiyorsunuz?) Karşılaştırmayı da okuyucuya bıraktım. Avrupa’nın gerisindeki değerlerle bizlerin sanatı yaşaması olanaksızdı. Halka hoş görünen yüzeysel çalışmaları insan içselliğine inen çalışmalara yeğlediler çünkü sanata ilişkin alan bomboştu. Ne yaparsan yap, nasıl yutturursan yuttur, kolayına nasıl gelirse… Ben sanat çalışmalarıma 1963 yılında sanat eğitimiyle başladım. Picasso yaşıyordu, ben ve benimle birlikte eğitim yapan arkadaşlarımız dünyada nelerin olup bittiğini bilmiyorduk. Bir sıkıntı olunca devletin akademisi bilir sanıyoruz. Sandığımız gibi değilmiş ve bilir dediğimiz kurum neredeyse elli yıldır bizleri uyutuyormuş.  

Cumhuriyet Döneminin başlangıcıyla birlikteki ilerdeki yıllarda “halkımız çağdaş sanattan anlamaz” diyerek benzer yolda yürüdüler! Nurullah Berk, düşünsel olarak biraz daha ileri gitmeyi ele aldıysada sanatsal çalışmalarda yeterli değildi. Picasso’nun gerisinden giden çalışmalarla iyi örnek olmak zordu. Devlet Güzel Sanatlar Akademisi öncülük edeceğine Avrupa’nın gerisinde arkacılıkta kaldı. Kişisel olan kanım da şudur: Yetenek açısından da öğreticilerin istenilen güçte olmadıklarını çalışmalarına bakarak daha iyi anlayabiliriz. Kala kala Devlet Güzel Sanatlar Akademisi ekmek teknesi olarak kaldı. Bugüne dek bu anlayış “al gülüm, ver gülüm” sürdürüldü. Bu anlayışın içinde çok sayıda gerçek yeteneklerin elendiği, varlıklarını ortaya koyamadıkları, engellendikleri  gerçekleri de yaşandı. 

Parmakla gösterilecek denli sayının az olması bu kişilerin kendi göbeklerini kendilerinin kesme yürekliliğini göstermiş olmalarındandır. Onlar da biliyordu ki kimsenin desteğini, övgüsünü ve katkılarının olmayacağını… Böylece sanatın içine tüm yürekleri ve içtenlikleriyle atıldılar. Başardıysalar kendileri başardılar. Geride kalanlar da gerçekten başarabilirdi. Onları başarıya ulaştıracak başarılı öğreticileri olmadı. Çağdaş sanat adına sürekli yanlış yönlendirildiler. “Her şey yavaş yavaş olur…” anlayışını yerleştirdiler. Tam anlamıyla uyutma yöntemiydi bu. Bunu yapanlar da sürekli gündemde kalarak sanat diye iyi kötü pastanın üstüne çöreklendiler. Kötünün iyisini sunmaya çalıştılar. Sanatta kötünün iyisi hiç bir zaman geçerli değildir. Geçersizliği geçerli kılmaya çalışmalarının nedeni kendilerinin sanatın hızına ulaşamayacak denli yavaş ve geri olmalarıydı. Oysa sanatta yavaş yavaş demek yok olmaktır. Ortaya bir Fikret Mualla çıktı ki onu da deli diye yok saydılar.  Günümüzdeki sanat öylesine şaşırtıcı sıçramalar yapıyor ki, yavaş olan yok olur. Bu nedenledir ki var olamadık, yok sayılıyoruz.

Bizler, sanat yarışına sonradan katılan  Çin, Japonya ve Güney Kore gibi hıza yetişmemiz için çok büyük değişimler yapmak zorundayız. Her şeyden önce gerçekleri bilerek sanatla kucaklaşmalıyız. Sanattaki yokluğumuzu böbürlenerek, gerçekleri söyleyenlere saldırarak var edemeyiz.

5.    Burada, olması gereken normlardan bahsedebilir miyiz?

Ele almamız gereken ölçü apaçık belli. Çağdaş sanatın bugünkü geldiği noktadan ilerlememiz gerekmektedir. Geride kalmak, yavaş olmak, zamanla olur diye düşünmek çok daha gerilere düşüreceği için daha önce kaçan tren yerine uçağı kaçırmış olacağız. Önce treni neden kaçırdığımızın nedenlerini bulacağız. Bu duruma gelişimize neden olan engelleri ortadan kaldıracağız. Bize yavaşlığı önerip uyutmaya kalkan yeteneksizlerin ne denli yanlışlıklar içinde olduklarını görüp anlayarak bilinçleşeceğiz. Dünya sanatı içinde yer almış sanatçılarımızı öncü ve yol gösterici konuma getireceğiz. Bu çemberi kırmak zorundayız. Bununla birlikte  önümüzdeki sanat eğitimini gerçek bir sanat eğitimine dönüştürmeliyiz. Bunun en önemli sağaltımı da sanat eğitimi yapan kurumlar özerk kurumlar olmalıdır. Bu kurumlar yeniden ele alınarak verimsizliğe neden olanların yerine yeni akademiler ve sanat yüksek okulları kurulmalıdır. Bu okullara girişlerde sanatçı adayları test sınavlarının dışında kalarak salt yetenek sınavlarıyla okula alınmalıdırlar.

Herkesin kafasında şu soru belirmekte. O zaman adam kayırma ve torpil işi devreye girecektir denilecek ve bu da kesinlikle doğru. Buna engel olmak kolay değil ama seksen yıl yerine birkaç yıl yitiğimiz olur. Bu okulların sonuçları önemli. Dünya sanatına yetiştirdikleri öğrenci sayısı göz önüne alınacaktır. Adam kayırma ve torpil bu düzey değerlendirilmesiyle yerini gerçek sanatçı olabilecek gerçek yeteneklere bırakacaktır. 1883' den beri tek bir sanatçı yetiştiremeyen Devlet Güzel Sanatlar Akademisi yerine sözle peynir gemisini yürütmek sona erecek, övünmeler, şişirilmişlikler boşa çıkacak, söz değil yapılan işler konuşacaktır. Almanların bu konuda çok etkileyici bir sözü var: “Söyleme, yap”! 

Bugünkü koşullarda kesinlikle başaramayız. Başarıya ulaşmak için öğreticilerin de sanatı öğretecek niteliklerinin olması gerekmektedir. Bugüne dek böyle bir başarıyı sağlayamadık. Önceleri dışarıdan getirttiğimiz öğretim üyelerini ulusal olsun düşüncesiyle dışlayıp sepetledik. Neyin ulusalcılığıymış bu! Evrensel ve uluslararası düzeydeki bir çalışmanın ulusalcılığı ne ola ki? Açıkçası halk nasılsa sanattan anlamıyor, diyerek savsaklıyoruz. Başkaları olmadan borumuzu çok iyi öttürebiliriz, oyunu oynandı. Borular ötmesine öttü de ağızdan çıkan nefesle olmamış olacak ki yavaştan yavaştan çağdaş dünya sanatından dışarıya şutlandık.  

Bu tür kuram ve oyunlara olanak vermeden sanatın ne istediğini bilen ve anlayanlarca eğitim çizgisine oturtulmalıdır. Bilinçlenen birçok ülke neredeyse altmış yıldır hiç gücenmeden, gocunmadan çok sayıda öğrenciyi sürekli olarak Avrupa ve Amerika’ya göndermektedir. Ai Wei'ler kolay çıkmıyor.   Sonuçta Avrupa ve Amerika’yı da etkileyen bir güç olarak çıkıyor. Bununla ilgili birçok oyun olduğunu öne sürenler olabilir. Sonuçta Ai Wei bir Ai Wei’dir. Bizde de Füsun Onur gibi sanatçılar her zaman bir Füsun Onur gibi dünya sanatçılarıdır. Tüm zorluklar, uyutmalar, yavaşlatmalara karşın uyanıp da sanat başarısını elde edenlerimiz var. Önce onları destekleyip koruyalım. 

Bununla birlikte müzelerimiz, galerilerimiz, koleksiyoncularımız, eleştirmenlerimiz ve sanat yayınlarımız çağdaş sanatın içinde yer almalı. Tüm bunlar yeniden gözden geçirilmelidir. Çağdaş Sanat Fuarlarımız çağdaşlığı yakalayamamış olanlara yer vermemelidir. Şu an bu duruma bakıldığında sanatta sıfırı tüketmiş bir ülke görünümünde olduğumuz söylenebilir. Söylensin yada söylenmesin gerçekten sıfırdan başlamak gibi bir durumla karşı karşıyayız. Çünkü dünya sanatçısı değerindeki sanatçılarımızı yok saymaktayız. Bu bağlamda sıfır değilsek de onları yok saymakla kendi kendimizi sıfırlamaktayız.

6. Sanatçılar sanatın neresindeler?

Sanırım ülkemiz sanatçılarından söz edilmekte. Tam olarak nerelerde olduklarını bilemem. Ben ortalarda kimlerin ve nelerin olduğunu gözlemlemekteyim. Gerçek sanatçılarımızın durumu belli. Onların ortaya çıkması için bir tasamız yok. Bunlar dışında olanlar arasında sanat için çırpınan ve çalışanlar önemsenmedikleri için onlar, bunalımlar içerisindeler. Geriye kalanlar para kazanmanın kolay olabileceği bir yerdeler. İsteyerek mi yoksa geçim derdi içinde oldukları için mi böyleler sorusu için ikisi de demek gerekiyor.

Sanat açısından nerede oldukları da açıkça belli... Sanatın dışında olan bir yerdeler. Oradan, buradan başka sanatçıların yaptığına öykünen çalan çırpan bir yerdeler. Satılsın diye cicili bicili ve becerikli çalışmalar yaparak işi Mahmutpaşa Çarşısına dönüştürenler, diğer sanatçılardan alıntı yapanlar, Başka sanatçılara benzeyen işlerle uğraşanlar, çalıntı biçemlerle kendini özgün olarak yutturmaya çabalayan açıkgözler sanatın neresinde olabilir ki?  

Gerçek sanatçılarımızsa sanatın olduğu yerdeler.

7.  Eğer örneğin, resimde tekniğin yanın da ruh hali de önemliyse hayal gücümüz mü azaldı, bu durumu başarı dereceleriyle kıyaslayabilir miyiz?

Sanatta imgelerin ve düşlemlerin teknolojisi yoktur, tümüyle insanın kendisi vardır. İnsan neyse sanat da odur. Bu nedenle insandaki düşlemler bitmez tükenmez bir güçtedir. İnanç varsa imge ve düşlemler yaratıcı bir gücü oluşturur. İnsanlaşabilmek bir anlamda da budur. Burada yatan sorun şu; imge ve düşlemleri nasıl gerçekleştirebilir? Her tohum kendi toprağını ve iklimini arar. Bir toprağa binlerce yıl yağmur yağmasa da oradaki toprağın altında kalan bir tohuma gereken su ve gübre verildiğinde o tohum canlanır. İnsanın da düşlemlediği şeyleri gerçekleştirmesi bulunduğu ortama bağlıdır. Onları gerçekleştirecek ortam ve olanak bulamadığında gerçekleştirmesi zayıf kalır. Bu zayıflık düşlem ve imgelerin zayıflığı anlamına gelmiyor.

Sanatsal çalışmalarda tekniğin yeri, yapılmak istenilen bir yapıt açısından amaç değil araçtır. Öyle bir tekniğe gereksinim duyulup duyulmayacağına düşlemlerin gerekli kıldığı anlatım biçimi karar verir. Bir çalışmayı ancak demirlerle gerçekleşebileceğinizi düşündüğünüzde demire gereksiniminiz var demektir. Düşlem gücü neyi, neyle yapacağınızı belirlemiştir. Demir yoksa yapamazsınız.  Kartondan bir merdiven ya da köprü yapamazsınız. Ancak maketini yapabilirsiniz. Bu da düşleminizin azaldığı ve küçüldüğü anlamına gelmez.

Başarının derecesi düşlemlediğinizi tam anlamıyla gerçekleştirdiğinizde belli olur. Dünyanın her yerinde gerçekten çok önemli ve güçlü sanatçılar var. Bunları tanıma olanağı bulamamamızın nedeni düşlemlediklerini yapabilecek olanaklarının ve ortamların olmamasıdır.

8. Sanatın önü para ile kesiliyor mu yani sanat değil ısmarlama ile bir eser ortaya çıkıyor mu? Eğer ülkemizdeki anlayış çoğunlukla böyle ise kısaca vah ki vah… 

Sanatın önünün parayla kesildiğini düşünmüyorum. Para sanatın önünü kesseydi bugün dünyadaki gerçek sanatçıların yüzde doksan beşi yok olurdu. Oysa parasal açıdan çok kötü durumda olmalarına karşın en az parasal sorunu aşmış sanatçılar düzeyinde sanat yapmaktadırlar. Sanat yapmayı gerçekleştiren para değil, sanatçının kendisidir. Daha önce belirttiğim gibi bir sanatçı sanatı ölümüne yapar, para için yapmaz. Genel anlamdaki sanatın gerçek yüzü budur.

Para için sanat yapılmaya başlandığında karşımıza sanattan ödün verme korkunçluğu çıkar. Oysa sanat hiçbir zaman kendinden ödün vermez. Kendinden para için ödün veren sanatçılarsa sanata ters düşerek sanat çalışmalarının değerinin ödünsüzlüğünü bozmuş olurlar. Sanat da onları bozar. Ne yaparsak yapalım sanat kendinden ödün vermez.

Ismarlama işler çok zor ve sanatçıların hiç sevmediği çalışmalardır. Parayı veren, sanattan ödün veren, düdüğü çalmak ister. Bu durum ne sanatçının ne de sanatın yapısına uymaz. Yapılması gereken şudur, size bir yere para karşılığında bir çalışma yapmanız istenebilir. Bu doğaldır. Çalışmalarınıza ve sanatçılığınıza değer veren birinin isteğidir. Bu değerbilirlik saygıyla birleştiğinde ne yapacağınıza karışılmaması anlamına gelir. Sanatçı kendi özgün çalışmalarından birini istenilen yere kurgulayarak gerçekleştirebilir. Ismarlayan salt sizin becerikliliğinizi kullanmaya kalkarak nerelere nelerin nasıl yapılmasını söylediği an sanat bitmiştir.

Sanatçı geçinip de bunları yapan yok mu, çok. Öylesine çok ki bunlar sanatın hiçbir yerinde olmayan, geveze ve becerikli kişilerdir. Ülkemizde yaygın olan da bu “vaaaah ki vah” lardır.

9. Sanatta ırkçılık var mıdır?

Rönesans anlayışı içinde ırkçılık yoktur. Evrenselliğin ırkçılığı olmaz. Sanat her yerde sanattır, insandır ve sanatçı da sanatçıdır. Irkçılığın var olduğu yerde sanat kimler içindir sorusu çıkar karşımıza. Irkçılık, evrensellik ve uluslararası olma değerini yok eder.

İnsanlık bir ara sanatta ırkçılığı yaşadı. İkinci Dünya Savaşı’nda Naziler ırkçı bir sanat var etmek istediler. Karşılarındaki evrensel sanatın değerlerine kafa tuttular. Sanatın evrensel değerleri de onlara haklı olarak kafa tuttu. Naziler bunu anlamak istemedi ve ortaya “Nazi Sanatı” diye bir anlayış çıktı. Kendi anlayışlarını üstün kılmak için evrensel sanatı içine alan sanat çalışmalarını “yozluk ve kiçlik” olarak nitelediler. Picasso da içinde olmak üzere tüm sanatçıları da böyle aşağıladılar. Durum açıkça belli oluyordu. Irkçı bir anlayış sanatın insan yüreğindeki güzelliğe, dostluğa, barışa, insan değerlerine karşıydı. İnsanı ve insanın evrensel değerlerini hiçe saydılar. Sanatı oluşturan değerleri ne ad altında olursa olsun hiçe sayarsan orada ne sanat, ne de sanatçılık var olur. Irkçılığın karşısında insan değerleriyle yer alınan yerde sanat ve sanatçı evrensel değerleriyle var olur. Bu nedenle ırkçı bir anlayış sanat dışıdır. Tüm bunlardan ders alan dünya insanlığı ırkçılığın sanatta yerinin olmadığını bilir. Irkçılığın sanatta yeri kesinlikle olamaz. Oldurmaya çalışanların da ne sanatla ne de sanatçılıkla ilgisi yoktur. O günlerin sanat diye adlandırdıkları bu nedenle çağdaş ve evrensel olabilme niteliğini taşıma değerlerine ulaşamamıştır. Sanatın ilkelerine aykırı olan, sanata da aykırıdır.

10. Sanatta hırsızlık oluyor mu?

Sanatta her zaman hırsızlık olur ama çalıntı bir sanat olmaz. Sanat bir sanatçı için özgün değerlerle oluşan bir anlatım biçimidir. Özgünlük olmadan sanatla bağlantı da olmaz. Çeşitli nedenlerle başka sanatçılardan aşırma yaparak hırsızlığa yeltenenlerin sanatta ne adları ne de yerleri yoktur. Onlar kişiliksiz ve benliksiz bireyler konumundadır. Her şeyden önce özgünlükten yoksundurlar. Hırsızlık onlara sanatçılık kazandırmaz. Para kazandırdığı da olmuştur. Ancak sanat adı altında değil. Sanat diye yutturan da yutturuyor. Kör atın kör alıcısı her zaman olur. Birçok nedenlerle ve para kazanmak için hırsızlıklar yapılmaktadır. Yapılan sanatsa yapılamamaktadır. 

11. Sanatçının duruş ve karakteri işinin sınırlarını belirler mi?

Her ikisini de belirler. Eğer sanatçıysa işinin sınırlarını değil, sınırsızlığını belirler. Duruş ve karakteri çelişkilerle dolu olan birinin sanatçı olmadığı anlaşılır. Sanatla uğraşmasın en iyisi. Sanat ona yabancıdır, O sanata yabancıdır. Diğer yandan kişinin sanatçı olsun ya da olmasın duruş ve karakterini neye göre belirleyeceğiz? Böyle bir belirleme kişiden kişiye, toplumdan topluma, eğitimden eğitime, kültürden kültüre değişiklik gösterir. Duruş ve karakter, bir ölçü durumu belirlemeye yetmez. Ayrıca şöyle bir gerçek de var, sanatçılar toplumda aykırı birer kişilik ve insanlık anlayışı içindedirler. Toplumun boyun eğdiğine boyun eğmezler, alışkanlıklara karşı çıkarlar. Herkesin doğru bildiğini eleştirebilir, her an bir uyum içerisinde değillerdir. Toplum değerlerinin dışında oldukları için yadırganırlar, dışlanırlar, karaktersiz olarak nitelenebilir, duruşunu beğenmeyebilirler. Bu durumda neyin sınırlarını belirleyeceğiz? Sanatçı genelde toplumun ilerisinde bir görüş ve anlayışla yaşar. Kimse denizaltı düşünmezken Jules Werne “Deniz Altında Yirmi Mil Derinlik” adlı kitapta denizaltı yapar. Picasso, daha atom parçalanmamışken kübizmle atomu parçalar. Van Gogh bir papaz olarak bulduğu işi “insanların tanrıya değil ekmeğe gereksinimi var…” diyerek bırakır. Çok yoksul bir yaşamla yokluklar içinde yaşar.   Çevresinde hiç de olumlu bir kişilik olarak görülmez. “Teo’ya Mektuplar” olmasaydı gerçeklerin iç yüzünü ve içindeki derin insanlığı anlayamayacaktık (Van Gogh). Onun bunun dilinden dinleyerek kulağını kesen deli biri konumuna yerleştirecektik.  

Bizim yapacağımız en iyi değerlendirme, yapılanların sanatta yerinin olup olmadığını araştırmaktır. Sanatçıyla bir deli arasındaki benzerlik, her ikisinin de alışılmışın dışında söz ve davranışlarının olmasıdır. İkisini birbirinden ayıran özellikse; delininki tutarsız, sanatçınınki tutarlıdır.

İşin içinden çıkmak hem zor, hem kolay…

12. Sanatçı halka örnek olmak, mesaj vermek adına öncülük yapmalı mı?

Sanatçı böyle bir şeyi yapmak istemeye kalsa da yapamaz. Bu onun işi değildir. Her şeyden önce aykırı bir konumu vardır sanatçının. Toplumun ötesinde yaşananları ve var olmayı ötelere taşımıştır. Bunlarla örnek olmaya çalışsa onu kim dinler? Çünkü on kimse anlamaz. O kendisi açısından yapacağı en iyi işi sanat çalışmalarıyla yapar. Toplumun ve insanlığın geleceğini olabilecek en güzel ve en insancıl bir yere bağlar. Bırakalım sanatını yapsın. Bir diyeceği varsa açıkça da der.

Doğrudan topluma ve halka bir mesaj vermenin yararının olmadığını da bilir. Böyle olsaydı ve insanlar sanatçıları dinlemiş olsaydı dünyada hiçbir zaman savaş olmazdı. Yoksulluk, sömürü, din, dil, ırk ve ülke ayırımı kesinlikle söz konusu olmazdı. İnsanlık değerlerine göre üretim yapılır, silahlara yatırım yapılmazdı. Ayırımcılık, dışlanma ve düşmanlıklar yaşanmazdı. Kin, öfke, nefret gibi kötü duyguları söker atardık. Hak-hukuk sorunları da en aza inerdi. En başta ülkeler arasındaki sınırlar kalkardı. Sanatçılar bu konuları her zaman dile getiriyor çünkü onun dünyasında bunlar var. Bunları da söyler. Gerçekleşmiyor elbette. İnsanlığın on binlerce yıldır çok yanlış yapılanması var. Ne denirse denilsin din konusunda herkesin kendi dini başka bir dinden daha üstündür. Sanatçı tüm bunları aşan biridir. Toplumunsa kim bilir daha kaç yüz yıla gereksinimi vardır.

Bir de şunu eklemek istiyorum: Sanatın erimi insanı ve yaşamı güzelleştirmektir.

Bilmem anlatamayabildim mi?  

13. Sanatta başarı grafiği var mı, elbette çok emek vermek gereğini biliyorum ancak burada kendini aşmak için gözlem ve araştırma gerekiyor mu veya sadece duygularla o andaki ruh hali yeterli mi?

Sanatsal gerçeğin yolu çok sayıda aşamalarla doludur. Eline fırça ve boyayı alarak hemen bir yapıtın oluşturulmayacağı kesindir. Ola ki ortaya öyle güzel bir çalışma çıktı, rastlantıdır. Çocukların dış dünya ve şartlanmışlıkları oluşmadığı için kafalarında her şey soyut bir görüntü olarak yer alır. Her şeyden önce üç boyutluluktan uzaktır. Duvarlar yoktur. Bir ev içini yaparken evin dış görünüşünü çizer ve evin içini duvarlar yokmuş gibi yerleştirir. Bir masa dikdörtgen daire ya da karedir. Ayak diye köşeden dört tana çizgi çıkarır.  Renklerle nesneler arasında bir ilgi kurulmamıştır. Rengi renk olarak sever. Dağılımını da nesneler üzerinde dilediği gibi yapar. Çocuk için duygular ve o andaki durumu önemlidir. Bunu da özgürlük duygusu güçlendirir. Renk ve biçimler onun özgürlük duygusunun güçlendiği alanlardır. Bir yetişkinin böyle bir şansı yoktur.

İşte burada durum gerçekten karmaşıklaşıyor. Belli bir yaşa gelmiş bir yetişkin çocukluğundaki soyutluğu yitirerek var olan her türlü nesneye ilişkin düşünceleri oluşmuş, her şeyin bir işlevi ortaya çıkmış. Nesnelerin görevleri ve tehlikeleri belirlenmiş. Onlara bağlı olarak bir yaşam içindedir. Bu noktada resim yapabilmenin en kolay yolu tam anlamıyla çocukluğa dönmektir. Yetişkinle bunu yapamayınca sanatsal çalışmaları başaramıyor. Her şeye yeniden başlanmak zorunda.

İlk önce çocukluğuna varabilmek için sonradan us ve mantık yoluyla elde edilenleri yalınlaştırmak, ayıklamak gerekecektir. Çocukluğunun taraf tutmayan bağımsızlığını elde etmesi gerekir. Sanat yapabilmenin en önemli yolu yetişkinlikte çocukluğunuzun sizi geri çağırmasıdır. Her çocuk çok güzel resimler yapar. Eğer yetişkinlikte de bunu sürdürüyorsa sanatçı olma yeteneğinin yüksek olduğu bilinir.  Bir anlamda çocukluğunun baskısını sürdürmesidir. Büyüyüp ne denli çok şey öğrenilirse öğrenilsin o çocuk kişiyi çocuk gözüyle büyüler ve bundan da kurtuluş olmaz. İnsanın en değerli kişiliği sanatsal çalışmalara doğru yol alır. Böylesine güçlü bir çekimden kurtulamayanlar yoğun bir çalışma içerisine girerek onu soyutluktan uzaklaştıran öğeleri temizlemeye başlar. Her şeyin sanatsal bir anlatım için amaç değil araç olduğunun dünyasına girer. Salt duygu ve duyarlılıkla yaratıcılığın olmadığının gizemlerini yakalamak için duygu ve duyarlılığı aşan bir yoğunlukla çalışmasını sürdürür. Herkeste duygu ve duyarlılık var ama yeterli değil. Bu değerleri aşan bir belirsizliği sezmek gerekiyor. Sanatı oluşturmaya yardımcı olan gerekli renk, kompozisyon, biçim ve biçem konusunda bilgi birikimlerini soyut ve özgün bir anlatıma yönlendirir. 

Sanattaki başarıyı sağlayan güçlerin  yüzde otuzu yetenek, yüzde yetmişi çalışmaktır. Kişinin kendisini yeni bir çocukluğa hazırlaması için ayıklamalar yapması oldukça da yıpratıcıdır. Her sanatçıya göre de değişir.

14. Türlü objelerle sanat yapılır mı?

Günümüzde Kavramsal Sanatla birlikte hiç beklemediğimiz nesneler de sanat çalışmaları arasına girmiştir. Christo’nun koca koca yapıları, köprüleri paketlemesi, bir adanın çevresini pembelerle çevrelemesi, türlü nesneleri türlü nesnelerle sanatsal bir anlatıma ulaştırması demek nesneler konusunda sınır yok demektir.

Halide OKUMUŞ' UN SORULARI VE YANITLAR (ANTİMATERYAL SANAT) 

1.    Antimateryal Sanattan tam olarak ne anlamalıyız, varsa çalışmalarınızdan örnek verebilir misiniz, bu konuda yapılmış bildiğiniz başka çalışmalar var mı..?

Antimetalyal Sanat, yokluğun sanata dönüştürülmüş anlatımıdır. İç dünyamızın bir görüntüsü yoktur. Duygu ve duyarlılıklarımızın da bir görüntüsünü çizemeyiz. Ne denli tanımlamaya kalkarsak kalkalım eksik kalır. Beyinin içerisinde oluşan her şey, kullandığımız hiçbir nesne yokken, oluşturduğumuz düşlem ve imgeler gerçek ve gerçeküstü görüntülerdir.

Güncel yaşamımızda duygularımızı yansıtan gülmek, sevinmek, ağlamak, üzülmek, acı duymak gibi duygularımızı genel ve doğal olarak yüzümüzdeki görüntüler, mimikler yansıtır. Mutluluk duygusunu yansıtan belli bir yansıma da yoktur. Her kişide değişen bir olgudur. Daha derin ve daha içsel olanlarını yansıtabilme gücümüzse bir yere kadardır.  O derinliklerin ötesine giden bir beden yapısına dönüşürüz ama nesnel bir anlatıma dönüştüremeyiz. Karşımızdakinin duygu ve duyarlılığını etkileriz. O da kendine göre bir etki ve tepki oluşturur. Bizi etkileyen duygularımız bu etkinin gücünü belirleyemiyor olsa da yaşadığımız bir gerçek ve olgu var. Bunun ne bir boyutu, ne bir rengi, ne de bir biçimi yoktur. Tümüyle duyguların her insana göre değişen özgün ve bilinmezliği vardır. Yokluk ve görüntülenemez olarak duyumsadığımız bir içsellik söz konusu. Yunus Emre’nin dediği gibi “bir ben var benden içeri…” kaplar bir yanımızı.   Neresi olduğunu bilemeyiz. Bunların hiç birini bir nesneye dönüştüremezsek de duyumsatan edimler vardır. Benim de ele aldığım bu edimlerdir. Örneğin devinimler nesne değildir. Işık bir nesne mi yoksa nesne değil mi sorusunun bugüne dek bir yanıtı yoktur. Her iki özelliği gösterse de bizim açımızdan nesneye ilişkin hiçbir işlevi söz konusu olmamıştır. Bir görüntü olarak vardır. Gölgeler nasıl bir nesne olmayıp görüntüyse ışık da aydınlığın görüntüsüdür. Renk hiçbir zaman bir nesne değildir. O birçok nesneler üzerinde oluşur. Özellikle bitki ve çiçeklerde oluşan renklerin temelinde güneş ışığı vardır. Nesnel olmayan bir güçten oluşuyorlar. Boyalar nesnel karışımlarla yapılmaktadır. Onlara renkler karıştırılarak nesnel olmayan bir görüntü elde edilir.

Özellikle imgelerimiz, düşlemlerimiz de kendimizde oluşturduğumuz görüntülerdir. Hiçbir zaman bir nesne değillerdir. Tasarımlar olarak oluşturduğumuz biçimler imgesel biçimlerdir. Kimilerini çok çeşitli nesnel görüntülere dönüştürebiliriz. O zamana dek nesnel bir yapıda değillerdir. Küçük bir kafanın içinde binlerce kilometre yol çizebilirsiniz. Nesnel olunca da o kafaya sığmaz. Bunun yanında örneğin Kaf Dağı'nı nasıl nesnelleştirebilirsiniz? Herkesin kendine göre bir Kaf Dağı vardır. Her insan kafasında var olduğunu sandığı tanrıyı hiçbir zaman nesnelliğe dönüştüremez. Şeytan ve melekler de öyledir. İçselliğimiz antimateryal bir yaşamla doludur.

Atomun varlığını ve yapısını biliyoruz. Atomun yörüngesinde dönen elektronların varlığını da biliyoruz. Işınlar gibi nesne değillerdir. Devinimleri yoluyla onun elektrik gücü ortaya çıkmaktadır. Nesne özelliği olmayan elektronların devinim gücünden oluşur. Nesneye bağlı olan devinimin kendisi bir nesneye bağlı olsada nesne değildir. Sesleri düşündüğümüzde de bir oluşum var ama titreşimle oluşan dalgaların nesnesizliğidir.

AntiMateryal Sanat olarak ele aldığımızda  hiçbir nesne olmadan sanatsal bir anlatımı gerçekleştirme duygusu öne çıkar. Antimateryal Sanat, ”Kavramsal Sanat” anlayışı kapsamı içinden çıkarak özgün ve başka bir açıdan duygu ve duyarlılıkların yaratıcı gücünü kullanmak olarak düşünülebilir. Salt yaşanmışlıklar değil, yaşanıyor olanlarla iç içedir. Sanat çalışmalarımın oluşturduğu ve kendime özgü olan bir sanat kuramıdır.

Sanat çalışmalarında kendiliğindenlik önemli bir yer tutar. Birden bire bir oluşumla hiçbir nesnelliğe bağlı olmadan henüz her şey duygu ve duyarlılık aşamasındayken gerçekleşen anlatım dalgasıdır. Uzaklara bakarsınız dalgın dalgın, gözünüzün önünde olanlardan da uzaksınız. İç dünyanız bir anda sizi görünmez bir güçle yönetmeye başlar. Başınızı öne eğer yüzünüzü ellerinizle kapatırsınız bilinçsizce. Kendi benliğinize dalmışsınızdır ve o an sanatsal bir etkileşim içerisindesinizdir. Sanat için bu an önemlidir. Elinizde bunu oluşturan hiçbir nesne yoktur. Antimateryal bir konudur bu. Oturur sırtınızı bir yere yaslarsınız. Bir ağacın altı ve gölgesi olabilir, bir duvar olabilir, yapayalnızlığınız olabilir… Kim bilir kaç bin çağrışımlar içerisindesinizdir! Hiçbir anlam bulamadığınız böyle bir anda birden bire ağladığınızı düşünün. Yolda yürürken yine nedenini bilmediğiniz bir biçimde yavaşlarsınız, dikkatiniz yürüdüğünüz yolda değildir, adımlarınız değişmektedir. Ya durursunuz, ya da hızlanırsınız. İç dünyanızda sizi yönlendiren duyguların etkisiyle adımlarınız duygularınızın bir parçası olmuştur. Adımlar birer devinimdir. Bu devinimler duyguya dayalı bir devinimdedir. Ayaklarınızın nesnel bir önemi yoktur. Size egemen olan devinimdir. Antimateryal sanatı ortaya koyan bu ve buna benzer duygu yüklü devinimlerdir. Hiç bir nesneye gerek duyulmayan, yaratıcılığa sürüklenen anlardır. Bir tuvalin karşısına geçildiğinde kimileri elindeki fırçayla boşlukta devinimler yapar. Fırçada boya yoktur. Bir yere de dokunmamaktadır. Salt boşluktaki dolanımlar vardır. Ne çizildiğini de anlayamazsınız. Tuvale geçiş yapmadan önce anlamını bilemediği dışavurumlar oluşur. Belki de tuvalde yapmak istediklerini düşünmektedir.  Daha önce düşünceye varmayan ve kendiliğinden oluşan nesnesiz görüntülerin görünmezliği yaşanmaktadır. O anki yaşamın bir parçasıdır. Tuvalde yapmak istediğine uygun devinim ve dolanımlar yapılsada bu hiçbir zaman tuvale yansımaz. Fırçaya renk girip bir yüzeye değdiğinde nesnelleşme başlamıştır. Ortaya anti materyal oluşumdan bambaşka bir şey çıkar.

Kuram üzerindeki çalışmamı bitirdikten sonra ilginç bir çekimle karşılaştım. Karel Appel’le ilgili bir çekim izliyordum. Karel Appel bir tuvalin karşısına geçiyor, tuvalden üç dört metre uzaklaşıyor, fırçayı boyaya sürüyor, tuvale gelinceye dek boşlukta sürekli devinimler yapıyor. O an kafasında sanat oluşmuş oluyor. O boşluk onun sanatsal anlatımını oluşturduğu ilk anlar oluyor. Bu oluşumdan sonrada tuval üzerinde nesnel bir oluşuma geçiyor. Başlangıçtaki devinimleriyle sanatın oluştuğunun bilincinde değil elbette, çalışma anlayışı böyle. Bilmeden benim antimateryal kuramımla örtüşmüş oluyor. Havadaki boşluklara devinimler yayan duyarlı anlarımız antimateryal sanatın bir parçasıdır.

Almanya’daki bir sergimde bu kuramın tanıtımını yapmıştım. Herkes için çok yeni bir durumdu. Çok sayıda sorular geldi ve yanıtladım. Karşı çıkan olmadı. İnceliklerinden değil, açıklamalarımı olumlu karşılamalarındandı. Bunun da bir önceliği var: Bir ara atölyem Köln’ün sanat atölyelerinin çok olduğu bir bölgedeydi. O bölgedeki kafeteryalarda çok sayıda sanatçı olur ve söyleşirlerdi. Benim de söyleşilere katıldığım olmuştu. Kimileri bu söyleşilerden kendileri için yararlı olanlarıda gözden kaçırmazdı. Ben bir ara, “hiçbir yapıtı olmadan da bir kişi sanatçı olabilir” dedim. Benim açımdan uygulanabilirliği yoktu. Çok sayıda çalışmam vardı. Bunu bir olabilirlik olarak öne sürdüm. Kimseden karşı ses çıkmadı. Aradan aylar geçti ve biri bu teze dayanarak kendini yapıtı olmayan sanatçı diye öne sürdü ve kabul ettirdi. Bir anlamda benim anti materyal kuramımın temelinde de bu yatar. Benimki sanat için ille de nesnel bir çalışma yapmanın gerekli olmadığıdır.

Antimateryal sanata karşı çıkacak olan olursa dayanağım da bu temeldir. Yapıtı olmadan da sanatçı olunabilir tezi kendini kabul ettirdiğine göre karşı çıkanları çürütecek bir yer var. Öylece “ben yaptım oldu” olmuyor. Bir dayanağının olması gerekiyor. Bir yapıtı olmadan sanatçı olabilirliğin altında kendiliğinden oluşan duygu yoğunluğu bizim içselliğimizde bizi kendimizden başka bir yere taşıyıp başkalaştırmasıdır. İnsan duyarlılığının derinlikleriyle oluşan sanatta kişinin kendisi hiçbir şey yapmadan da bir sanatsal oluşumdur. Ben bunu belli eylemlerle yaşanılanlarla ele alıyorum. Bir tas suya baktığınızda, bir acıyı sevinci paylaştığınızda, denizin ucuna dek baktığınızda, bulutlarla arkadaş olduğunuzda, bir kalabalıkta kendinizi yalnız duyumsadığınızda, anlatmak istediklerinizi anlatamadığınızda, bir köpeğin gözüne bakıp insanların neler yitirdiğini anladığınızda antimateryal sanatı düşünün! Çizemezsiniz, boyayamazsınız, biçimlendiremezsiniz… Salt kendiniz o anki kendi dışınıza taşan bir yaşamın içine girersiniz. Joseph Beuys’un “her insan sanatçıdır” dediği gibi sizler de sanatçısınızdır. İnsan olmanın özelliği sizleri her kötülükten o an uzaklaşır ve o an insanlıkta yoğunlaşmışsınızdır. Yeter ki insan olalım.

2.    Gördüğümüz bazı doğal ya da yapay nesnelerin, bazen oldukları yerde bazen de farklı bir ortamda yapılarına hiç dokunulmaksızın ya da küçük dokunuşlarla büyük bir sanatsal ifade aracına dönüştürülebildiğini görmekteyiz. Bunu nasıl açıklayabilirsiniz?

Duygu ve duyarlılıkların nesnel bir özelliği yoktur. Her somut olguyu somutlaştırıp daha derinlere giderek etki etme gücü vardır. Bir yerinizin kaşındığını bilirsiniz ama nerenizin kaşındığını bilemezsiniz. Bu nedenle tüm benliğimizi kaplar. Tüm bunlara neden olan da yaşamın kendisidir. Yaşamsal değerler tümüyle yaşanmışlıklar çatısı altındadır. Hiçbir zaman devinimsiz değildir. Sürekli dolaşım alanlarımız olmuştur. Geçmişteki yaşam bizlerin kendimize tutunan kökleridir. Buradan çıkarak salt kendi yaşanmışlıklarımızın dışındakiler de çok yerde bizimkilerle bağdaşan ortak noktaları da oluşturur. Bizim yaşanmışlığımızın değerleriyle birleşen duygusal bağlar da derin kökler ve izler oluşturur. Çocukluğunuz, arkadaşlarınız, yöreniz, okulunuz, belki de bir ağaç, bir kaya, bir ev, bir oda, bir kalem, bir kâğıt,   gibi yaşam ortağı olan birçok şey ve bunların çok güçlü duyarlılıkları olanları da vardır.

Almanlar “Kavramsal Sanat” denince bunu kendi dillerinde “Nesne Sanatı” (ObjektKunst) olarak adlandırmaktalar. Bu soru da bu kapsamın içine giren bir sanat anlayışı içindedir. Nesnelerle sanatsal anlatımların oluşturulmasıdır. Tuvalin dışında ve yaşadığımız her yer ve alanda nesnelerle sanatsal yaratıcılığı var etmektir. Bu bağlamda canlı yada cansız ne varsa onlar arasında yaratıcı bağlantılar kurulabilmektedir. Bir tuvale yırtılmış bir görüntüyü resmetmek yerine o tuvali doğrudan yırtmak çok şey değiştirebiliyor. Biri yapay, diğerisiyse doğal… Doğal olanda ayrıca doğal bir eylem var. Salt görüntü olmaktan çıkıyor ve yaşamla ilgili bir eylem de ortaya çıkıyor. Fontana’dan sonra köprülerin altından çok sular aktı. Yaşamın her anı sanatsal bir dile dönüşürken nesnelerle oluşturulan bağlantılar anlatıma ve yaratıcılığa yeni ivmeler kazandırdı.

Çocukluğumdaki köyümde keçilerimiz, köpeğimiz ve bir de eşeğimiz vardı. O yılların yaşanmışlığını oluşturan bir yaşam bütünlüğü içimizde saklı duran değerlerdir. Annem eşeğimizin heybesini atmamış ve bir gün bana gösterdi. Çok sevinince nedenini sordu. “Bunda yaşanmışlık var” dedim. Annem ne demek istediğimi anlamadı, doğal olarak. Anladığı şey heybeye sevinmem ve boşuna saklamamış olduğuydu. O heybe bende olduğu gibi kendi yaşanmışlığının izleriyle duruyor. Hiçbir oynama yapmadım. Aşağı yukarı son otuz yıldır uluslararası fuarlarda buna benzer yapıtları çok görüyoruz. Bir taş, askılara asılı gömlekler, pantalonlar, kapı pervazı, bir odun parçası, bir ağaç kökü, çiçekli bir vazo, bir masa, bir sandalye gibi kullanılmış birçok eşya yapıtsal anlamda sergilenmekte.    Yakın yıllarda saksılarda bitkileri de görmekteyiz. Sırayla dizilmiş otuz-kırk çift büyüklü küçüklü ayakkabılarla salt insanın yükünü çeken nesneler değil, zaman ve insanı da birleştirmekte… Tümü bizlere artık bir ayakkabı yada gömlek olarak sunulmuyor. Onları aşan bir duyarlılığın yaşanmışlığını sunuyor. Ayakkabı ve gömlek olarak görenlerin işi anlamak açısından gerçekten zor. Her nesne yaşanmışlık özelliğiyle sanatsal bir yapıta dönüşen düzenlemeyle kendisi olmaktan çıkarak insan ve yaşamsal değerlerin özünü sunuyor. Birçok kişi çok sayıda not yazar, bir yığın not yazılmış kâğıtlar doldurur. Biri bunları atmaz ve belli bir biçimde bir araya getirerek birer not alınmış kâğıttan yeni bir duyarlılığa taşır. Bir taş bize duygu yoğunluğuna götüren bir nesne konumuna getirildiğinde sanatsal bir anlatımın içine girer. Onu bir kavanoza koyun, bir tabağa koyun, bir tavaya koyun; üzerinde hiçbir işlem yapmadığınız taş duygusal ve bambaşka bir duyarlılığı işler. Taşken bambaşka şeyler yüklenmiştir. Cezanne’ın Elmaları kesik yüzeylere çevirerek vermek istediği duyarlılığı elma üzerinden böyle vermesi arasında bir fark yoktur. Bir kentin orta yerine bir eşeği koyduğumuzu düşünelim. O eşeğe yemini ve suyunu da verelim. Çevrelediğimiz bir alanda onun izlenmesine olanak verelim. Herkes bundan çok farklı bir biçimde etkilenecektir. Çocuklar daha başka bir etkilenmeyi yaşarken yetişkinler çocukluklarına dönecektir. İnsanların kendi benliklerinin bir köşesine döndükleri görülecektir. Sanatsal bir yapıttan etkilendiklerinin daha çoğunu duyumsayacaklardır. Tek bir ayakkabının içine bir çift çorap koyduğunuzda ne o ayakkabı bildiğimiz ayakkabıdır ne de o çoraplar bildiğimiz çoraplardır. İkisinin bir araya gelmesi birçok kişide derin hüzünlerin çağrışımını yapacak, çağrışımın derinliğini bulamayacaklardır. Bir noktadan sonra bilinmezliğin gizemi içine gireceklerdir. Bir çamaşır ipine tek bir çorabı mandallayıp astığımızda da durum bundan farklı olmayacaktır. Kim bilir duyguları nasıl bir sonsuzluğun bilinmezliğine gidecektir. Her nesnenin kendi başına bizleri bir yapıt duyarlılığına ulaştıracak gücü vardır. Sanatçı bunu nasıl ve nerede yakalayacağını bilerek bir düzenleme sağlar.

Sanat, “Kavramsal Sanat” anlayışıyla bizim bildiğimiz tuvalin dışına çıkarak yaşamın her alanını yaşam tuvaline dönüştürüyor. Böylece etki ve duyarlılığımızı günlük nesneler üzerine de kaydırmış olduk. Kiminde değişiklik yapmadan, kiminin üzerinde biraz oynayarak soyut bir dünyanın duyarlı bir nesnesine dönüştürülebiliyor. Onu bir yüzeye çizip boyaman gerçeği gibi etkili olmuyor. Yapaylaşabiliyor. Sanatsal anlatım böyle bir akışın içerisinde daha etkili olmayı yeğliyor.

3.    Kavramsal Sanat denilince ne anlamalıyız; sanat nesnesini kavramsal kılan nedir, ele aldığı kavram mı, sanat nesnesinin ya da sanatsal aktivitenin kendisi mi..? 

Kavramlar, sanata yaklaştıkça sanat da oradan uzaklaşır. Kavramlardan ne derece uzaklaşılırsa o denli sanata yakınlaşılır. Çünkü birinde somutlaşma, diğerindeyse soyutlamaya gidiş vardır. Bu nedenle soyutlamayla sanata giden bir sonuca ulaşılır. Somutlaştıkça sanatla bağlar kurulamaz, kopar. Sanat tümüyle soyut bir oluşumla var olan bir anlatım olgusudur. Bu nedenle sanat da ne derece kavramlara yaklaşırsa o denli somutlaşır ve sanattan uzaklaşır. Sanatın gerçek yapısı somutlaşmakla değil soyutlaşmakta yatar. Ne denli soyutluk o denli sanatsallıktır. Sanatı, soyut değerlerin sonsuz duyarlılığı yaratıcılığa sürükleyerek sanattaki yerini bulur. Bu sanatın pusulasıdır. Sanat ne bir düşüncedir ne de bilimsel bir araştırma sonucudur. İnsanı insan yapan duyarlılık ve duyguların yaratıcı estetik dilidir. Sanatın bu gerçeğinden uzaklaştıkça ne duygu ne de duyarlılıktan söz edilemez. Bu bağlamda Kavramsal Sanat da bunun dışında değildir.

Mona Lisa yapıtındaki gerçekler “Kavramsal Sanat” iҫin de geçerlidir. Hiç bir sanat akımı ve oluşumu sanatın oluşumunu sağlayan temel gerçek ve soyut yapısından uzaklaşamaz. Kavramsal Sanatı, sanata kavram yüklemek diye tanımlamak, sanata somut bir anlayışla bakmak demektir. Somutlaşmak demek de sanat değildir. Bir yapıt kendi değerlerini kendi iҫinde oluşturur. Ona dışarıdan kavram, düşünce ve diğer somut değerler yüklemeye kalkışılırsa iç devimselliği (dinamiklik) yok edilmiş olur. Var olan bir iç devimselliğe dışarıdan başka bir devimsellik eklenemez. Bir başına bir kırmızı bize kendi devimselliğini yansıtır. Biz ona o durumdayken ayrıca bir devimsellik ekleyemeyiz. Kendi devimselliği kendi içindedir. Onun devimselliğiyle diğer renklerin devimselliğini bir araya getirip birleştirerek onlardan oluşan başka bir devimselliği ortaya koyabiliriz. Bir başına bırakılmış bir kırmızı ya da başka bir renk kendi devimselliğiyle de bir yapıt konumundadır. Bu da ancak duyumsamak ve duygularla iletişime geçilebildiğinde gerçekleşir. Her renk bir başka renkle yan yana gelirken etkilerinin güçlenip zayıflamasına neden olabilir. Zayıflığı gidermek iҫin hiç bir renge yeni bir güҫ katamayız. Kırmızıyla yeşil karşıt renklerdir. Biz onlara karşıt renklilik ne kattık ne de yarattık.

Bir renk başka renklerle bir araya geldiğinde bir başına olduğu devimselliğini yitirip başka bir renk gibi olur. Bir maviyi kırmızı etkisiyle görmek şaşırtıcı olmaz. Kırmızıları aşırı derecede bir araya getirdiğinizde o, sıcak renk olmaktan çıkarak buz gibi bir renk etkisine dönüşebilir. Bilerek böyle bir etki yaratmanın sakıncası yoktur. Daha sıcak etki yaratsın diye yapıldığında başarısızlık yaşanır.

Kırmızı, mavi ve sarı ana renklerdir. Onlar her zaman vardı. Biz onların kendi devimseliğini söze döktük, ana renkler dedik. Elbette bu üҫ rengin birlikte yarattığı bir somutluk değil soyutluğu duyumsatan güçleridir. Bunların karışımından ortaya çıkan renkler yine renklerin kendi devimselliklerini bu yolla kullanmak istememizden kaynaklanmaktadır. Böyle bir iç devimselikleri olmasaydı karışımlardan ortaya hiç de güzellik çıkmazdı. Bu güzelliklerin anlamını ve kavramını biliyor muyuz? Bilemeyiz, duyumsarız. Renklerle oynayarak kendi aralarındaki güçlerle bir denge oluşturmaya çalışırız. Nesnelerin durumu da bundan ayrı tutulamaz. İster nesnelerle, ister çizgilerle, ister biçimlerle ya da başka unsurlarla olsun her şeyin kendi devimselliğinin etkileri unutulmamalıdır. Bu devimsiliklerin ne olduğunu ortaya koyacak somut hiçbir açıklama yoktur. Sanat denilince sanatın bu gereği unutulmamalı ve adı ne olursa olsun hiç bir yapıta hiçbir biçimde dışarıdan anlam ve kavram yüklenilemez. Adına "Kavramsal Sanat“ denilmiş olması da adı gereği kavram yüklemek diye anlaşılmamalıdır. Her şeyden önce söz konusu olan sanattır. 

Nesnelerle, doğayla, oluşumlarla oluşturulan bir sanat olgusu karşısında bocalamanın anlamı yok. Eninde sonunda diğer sanat oluşumlarından ayırmaya yarayan bir addır konulan ve var olan. Sonuçta yüzyıllardan beri sanatı sanat yapan değerlerin dışında tutulup da soyutu somutlaştırıp sanat olmaktan çıkarmanın bir anlamı ve sanat değeri yoktur. “Kavramsal Sanat” tuval resmine karşı yeni bir boyuta geçmiştir. Anlaşılması gereken de budur. Sanatı oluşturan değerlerde değişiklik yok ama yeni bir açılımla karşı karşıyayız. Kübizm denilince nasıl küpler anlamıyorsak "Kavramsal Sanat“ denilince de kavram ve kavram yüklemek anlaşılmamalı. Belirttiğim gibi Almanlar bizim ve başkalarının “Kavramsal Sanat” dedikleri bu anlayışa ‘’Objekt Kunst (Nesne Sanatı)" demekteler. Sorunu daha kolay ve kendi yapısı doğrultusunda anlamaktalar. "Nesne Sanatı“ diye dilimize çevireceğimiz bu adlandırmanın iҫinde kavramla ilgili hiçbir anlam yoktur. Sanatın bu boyutu doğru adlandırılıp anlaşılması kolaylaştırılmıştır. Google’da Objektkunst tarandığında karşımıza Kavramsal Sanat dediğimiz çalışmalar çıkar.

Ülkemizde bu bağlamda gerçekten çok büyük bir karmaşa var. Kime Kavramsal Sanatı sorsak hemen hemen hepsi sanata kavram katmak olarak anladığını ortaya koymakta. Hiç ilgisi olmayan bir ipin ucunu tutmuşuz. Ne denli kendimize çekersek çekelim o iple kavramsal sanata ulaşamayız. Aksaklık, yanlışlık ve başarısızlık buradan kaynaklanıyor. En azından bunu doğru anlayan bir eleştirmenimiz olabilmeliydi. Doğrulara karşı çıkanların sayısı da o denli çok ki, neredeyse sanatı sanatçılar değil de kendileri yaratmış gibi değerlendiriyorlar. Sanatın kendinden yana olanlara ya saldırıyor ya da yok sayıyorlar. Sanatta yok olanlar var olanları neden yok etmeye çalışır ki! Bunun nedeni nedir, acaba? Balı yapan bal arılarıdır, eşek arıları değildir. Böyle bir ortam mı yarattık? Sanata kavram katmaya kalkarsanız, sanatı unutun!...

Sanat diye bir çalışmaya anlam ya da kavram katmanın sanatla bir bağlantısı yoktur. Sanatçının yaratıcı duyarlılığıyla bağlantısı vardır.

4.    Bir nesneyi sanat nesnesi kılan nedir?

Nesnenin kendi iç devimselliğidir. Yaşamışlığı, kullanılmışlığı, zaman ve devinimlerle olan bağlantısı ve diğer nesnelerle bir araya geldiğinde duyarlılığı güçlendiren özelliğidir. Her nesnenin bir özelliği vardır. Önemli olan bu özelliğin duygu ve düşüncelere giden yaratıcılığa katkı sağlayacak anlayışın içinde yer almasıdır. Bunu sağlayansa sanatçının bakış açısı ve yaratıcı duyarlılığıdır. O nesnelerin bu doğrultuda sanat dili kazanması gerekiyor. Tek bir ağacın bulunduğu yere göre büyümesi, başka bir yer ve hava koşullarındaki benzerlerinde farklıdır. Bu bir bitkinin kendi içindeki özünün yansıması ve yaşamasıdır. Onun yaşanmışlığının bir parçasıdır. O tek ağaç bir başına doğal bir oluşumun yaratıcılığıdır. Bizim anlamamız, bilmemiz ve o ağacı varsıllaşan duygularla sevmemiz onun bir yapıt oluşu için yeterlidir.  Bir yontunun verdiği duyguları verecek güçtedir. Bir sanatçı yapmasa da bir sanatçının bunu sanatsal bir değerde görmesi o sanatçının sanatsal benliğidir. 

Böylesi bir eşsiz yapılanma karşısında herkes bir ağacın da bir yapıt olduğunun değerini bilse değil orman yakmak tek bir ağacın bile kesilmesine karşı çıkar. Önemli olan sanat adına da ağaca, bitkilere, doğaya ve canlılara sahip çıkmaktır. Bu duyarlılık sanatın içeriğidir. Burada önemli olansa bir nesnenin bir sanatçının yaratıcı duyarlılığıyla bağdaşmasıdır.

Başlangıçta nesneler kendi başlarına birer nesne durumundadır. Bir nesneyi ele alıp değerlendirmeye kalkıştığımızda onu dördüncü boyuta taşıyarak sanatsal bir dile kavuşturabiliriz. Açıkçası o nesne sanatın boyutları içerisinde bir güce ulaştığında onu sanat kılar. Tüm bunlar bir araya getirilip düzenleme dediğimiz boyutlarda da ele alınmaktadır.

Sanat nesneleri ve düzenlemeleri aşarak edimlerimizin, devinimlerimizin de sanatsal değerlerini ele alarak “performans” dediğimiz yaratıcılığa ses ve devinimlerimizi de katmıştır. Her şey iç içe olunca bizleri alabildiğine şaşırtan sanatsal etkinliklerle karşılaşıyoruz. Çoğumuzun “böyle de sanat mı olur, bunları ben de yaparım” dediğimiz günlerdeyiz. Böyle de sanat oluyor. Ben de yaparım denilenlerle de sanat oluyor. Tümünün temeli sanatın kopmaz bütünlüğünde yatıyor. Ben de yaparım denilen yapıldıktan sonra yapılmış oluyor. Sanatı anlamadan yapılanlar da tutarsız oluyor.

İyi ki varsın, sanat…

5. Bir eseri sanatsal açıdan değerli/değersiz kılan kapladığı alansal büyüklüğü yada küçüklüğü mü, kullanılan malzemenin azlığı çokluğu mu, üretim maliyeti midir..?

Yapıt diye bir resmi ele alalım. İlk başta ele alacağımız değerler sanatsal içeriğinin var ya da yok olduğudur. Sanat diye yapılan her iş böyle değerlendirilir. Kullanılan malzeme ve nesneler ne olursa olsun bu değerlendirmenin içindedir. Neyin nasıl kullanıldığı sanatsal değerlere uyum sağlamaya ne derece katkı sağladığı açısından önemli. Katkı sağlamış ve çalışmaya gerekli özgünlüğü kazandırmışsa sanat açısından hiçbir sorun yok demektir. Çok değişik ve hiç kimsenin düşünmediği malzemelerin kullanılmasında da sakınca yoktur. İşinin ne derece değerli olduğunu anlatmak için altın varak kullandığını söyleyenler de gördüm. O zaman altın varak kalsın, gerisini kullanma!... Bize yapılan çalışmanın özgün yaratıcı duyarlılığı gerekiyor. Altınla, altın sanat yapılmaz. Sanatın gerektirdiği özü gerekli. Çok iyi malzemeyle çok kötü çalışmalar yapılabildiği gibi çok kötü malzemeyle çok iyi yapıtlar ortaya konulabilir. Düşüncede de bu böyledir: Çok iyi bir düşünceden çok kötü bir resim çıkabildiği gibi çok kötü, ipe sapa gelmeyen bir düşünceden çok iyi bir resim ortaya çıkabilir. Sanat için neyin başarıldığı önemlidir.  Az şeyden çok şey, çok şeyden az şey her zaman çıkabilir…

Bir resim yaparken bir ev, bir saray, bir işyeri, bir fabrika yapar gibi işlevsel boyutlar düşünülmez. Büyüklüğü nasıl olmalıdır, kullanışlı mıdır, isteklere yanıt verecek sayıda kullanım alanları var mıdır, gibi - bir resim yere ve boyuta uygun olup olmadığı duyarsızlığı açısından düşünülmez. Bir ara böyle düşünenler Rembrandt’ın “Gece Bekçisi” diye adlandırılan resmini kapıdan sığsın diye kesip küçültmüşler. Hem acı hem de zır cahillikten kaynaklanan bu gülünçlük, günümüzde çok konuşulan konulardan biri olmuştur. Boyut büyük ve sanatsal değer de büyük. Sanatçının seçimi… Bu boyutu değiştirmek demek sanatın da canına okumak demektir. Rembrandt’ın çalışmasının tam canına okunmadan kurtarılmış. Ne kaldıysa… Büyük bölümü kalmış.

Çoğu zaman gerek koşullar gerekse anlatıma dayalı gereklilik içermesi açısından çok kötü bir karton, tahta ve değişik malzemeler üzerine de eşsiz çalışmalar yapılmıştır, yapılmaktadır, yapılacaktır da… Burada ne malzeme ne de boyut hiç önemli değildir. Bunun örnekleri öylesine çok ki: Picasso’nun bir karton üzerine yaptığı bir çalışma elinize geçse büyük boyutta çalıştığı tuval resimlerinden daha mı kötü oluyor? Eğer büyük boyutlu resim daha değerliyse küçük boyut Picasso’nun değil anlamına gelir. Bir sanatçı boyut ne olursa olsun orada kendisi olmalıdır. Boyutun hiçbir önemi yok. Sanatsal değer boyuta göre değildir, yapılan çalışmanın sanatçısına göredir. Bir çalışmanın boyutunu da kullanacağı malzemeleri de sanatçının kendisi belirler. Çalışmalarını neyle, nasıl ve ne boyutta olacağının kararı sanatçıdır. Çalışmasının nasıl daha etkileyici olacağını kişi ve kimilerinin beğenilerine göre belirlemez. Sanatçının kendisine bağlı bir özgürlük ve özgünlüğüdür.

Kimi zaman karşılaştığımız gerçek anlamda gülünçlükler var. Evindeki duvara göre resim seçenler, mobilyasına uygun renkleri olan ve buna göre boyut belirleyenler var. “Bu resimdeki renkler benim mobilyama, odadaki halının rengine uymuyor” diyerek seçim yapanlar var. Beğendiği bir resimden böylece yoksun olanlar var. Desek ki, “Mona Lisa resmini sana verseler evinin duvarına asar mısın?” Mobilyasının, halısının rengine bakmadan “Hayır…” diyecek kimse göremiyorum. Varsa, aptaldır. Mona Lisa’yı duvarına aşan kişi resmin boyutuna, mobilya ve halının rengine uymadığını bile bile resmi alır duvarına asar. Kısa bir süre içinde de halıyı ve mobilyayı değiştirir. Her resmin Mona Lisa olmasına gerek yok. Mona Lisa için gereken ne yapılacaksa her resim için de bunu yapmalı. Bu arada Mona Lisa resminin boyutu 77x53' cm dir. Çok para verip de büyük boyutlu resim ısmarlayanlara duyurulur. Sorun boyutta değil. Sanatı anlayabilme gücümüzün boyutundadır.

Ortada sanatsal bir çalışma olmadığında kullanılan malzeme bir ton altın olsa ne olur! Altının değeri neyse o olur. Kuyumculuktan farkı ne ki?